Thuỷ điện An Khê – Kanak (Gia Lai) đột ngột xả lũ vào đêm 24, rạng sáng ngày 25.5, gây thiệt hại lớn cho hàng trăm hộ dân huyện Kbang, tỉnh Gia Lai. Ảnh: Tấn Lộc

Trong bài báo “Hồ thủy điện xả lũ: sai nhưng khó xử phạt” đăng trên báo Sài gòn Tiếp thị ngày 4/6 viện dẫn ý kiến của ông Đỗ Quang Vinh Cục trưởng Cục kỹ thuật an toàn Bộ Công thương cho rằng khó mà xử phạt được hành vi xả nước hồ thủy điện khi lũ về thậm chí cả khi biết chắc họ xả sai quy trình? Ngược lại, khi chúng tôi hỏi ông Lê Hữu Thuần Phó Cục trưởng Cục Quản lý tài nguyên nước Bộ Tài nguyên môi trường lại cho rằng việc không có quy trình hoặc không tuân thủ đúng quy trình đã được phê duyệt có thể áp dụng xử lý theo quy định tại Điều 10 NĐ 40/2010/NĐ-CP của Chính phủ.

Về việc xử phạt khi vận hành không đúng quy trình:

Xả lũ gây thiệt hại cho hạ du  bắt buộc phải xử phạt.  Cơ sở để xử phạt phải căn cứ vào các quy định, trong đó cũng phải có tiêu chí rõ ràng. Hiện nay mới chỉ có 6/11 lưu vực sông có quy trình điều hành liên hồ. Các quy trình này do Bộ Tài nguyên và Môi trường  trình Thủ tướng Chính phủ quyết định. Hiện tại có 4 hồ lớn ở Bắc Bộ : Hoà Bình, Sơn La, Tuyên Quang và Thác Bà đã quy định chặt chẽ về dung tích phòng lũ cho hạ du.  Ví dụ như đối với sông Hồng trong các Quy trình có quy định rõ ràng về việc “xả lũ an toàn cho hạ du”.  Nói “xả lũ an toàn cho hạ du” không có nghĩa là cắt lũ cho hạ du mà là chế độ xả lũ phải được thực hiện để không gây thiệt hại cho hạ du do xả lũ. Các quy định này đã được quy định trong Điều 10  trong Quyết định  80/QĐ/2007-TTg  và Điều 3 trong Quyết định  198/ QĐ –TTg  về Quy trình vận hành liên hồ chứa trên sông Hồng. Ví dụ như để tránh thiệt hại đến công trình đầu mối, công trình đê điều, phương tiện giao thông thủy, sạt lở bờ sông và ảnh hưởng sản xuất của nhân dân ở hạ du, quy định việc vận hành xả lũ của “Hoà Bình đóng mở 6 cửa xả đầu, mỗi cửa cách nhau 6 giờ, các cửa tiếp theo có thể đóng mở nhanh hơn. Đối với thời kỳ xả hiệu chỉnh vào cuối mùa lũ, cho phép thời gian đóng mở cửa xả cuối cùng nhanh hơn, tùy theo lưu lượng đến hồ”. Khi xả lũ đảm bảo an toàn công trình, được phép đóng, mở cấp tốc các cửa xả, thời gian đóng mở các cửa xả thực hiện theo quy định thao tác của thiết bị.

Các hồ ở  miền Trung mới chỉ quy định về quy trình phòng lũ cho bản thân công trình, chưa có dung tích phòng lũ cho hạ du. Song ngay cả đối với các hồ đã có quy trình vận hành, khi các hồ xã lũ sai quy trình thì cũng chưa có quy định xử phạt cụ thể. Đến nay chỉ có quy định về xử phạt trong phòng chống lụt bão nói chung.

Quá trình xả lũ tại hồ chứa A Vương lũ năm 2009

Cần rà soát bổ sung quy trình vận hành hồ chứa ở miền Trung

Đối  với các hồ chứa thuộc khu vực miền Trung thì lại không có Quy định  một cách rõ ràng và đầy đủ như quy trình vận hành của các hồ ở Bắc Bộ. Trong các Quy trình đã ban hành đối với các hồ chứa thuộc các tỉnh miền Trung thường chỉ Quy định: Khi mực nước hồ đã đến mực nước dâng bình thường  hoặc mực nước trước lũ,  lưu lượng xả lũ không được lớn hơn lũ đến. Điều đó không sai nhưng chưa đủ vì khi mực nước hồ nhỏ hơn mực nước dâng bình thường, hồ có thể tích nước (Qxả =0) đến khi mực nước hồ đạt mực nước dâng bình thường sẽ xả lũ với lưu lượng bằng lũ đến. Do vậy,  sẽ gây hiện tượng “sốc”, cho hạ du vì lưu lượng đột ngột tăng từ  0 đến lưu lượng rất lớn, sẽ gây ra sạt lở, thiệt hại cho người và của cho hạ du. Có thể gọi đó là  “Xả lũ không an toàn” cho hạ du. Do đó, cần phải bổ sung thêm các điều về “Xả lũ an toàn cho hạ du” vào các Quy trình vận hành cho hồ chứa ở miền Trung.  Ngoài ra, cần rà soát lại các Quy trình đã ban hành đối với hệ thống trên sông Ba Hạ, sông Vu Gia-Thu Bồn với trình độ dự báo lũ như hiện nay, các chủ hồ rất khó vận hành theo đúng Quy trình đã ban hành. Địa hình miền Trung dốc, sông ngắn chảy nhanh nên việc dự báo thủy văn rất khó chính xác. Theo chúng tôi, không nên dựa vào dự báo để vận hành mà phải đưa phần cứng vào vận hành,  sau đó mới kết hợp với cảnh báo, dự báo cho an toàn hơn.

Một điều cần lưu ý là trong các Quy trình vận hành liên hồ chứa thuộc các tỉnh miền Trung, không có Quy định ai là Tổng chỉ huy vận hành hệ thống hồ mà chỉ giao cho Chủ hồ thực hiện vận hành theo Quy trình. Như vậy, sẽ không có “nhạc trưởng” chỉ huy chung  nên dễ mắc sai lầm trong bài toán vận hành hệ thống.

Trong trường hợp cụ thể  của thuỷ điện An Khê – Kanak (Gia Lai) xả lũ vào đêm 24, rạng sáng ngày 25.5, gây thiệt hại lớn cho hàng trăm hộ dân huyện Kbang, tỉnh Gia Lai  thuộc loại xả lũ đột ngột, không phải trong thời kỳ mùa lũ, lại không tuân thủ theo quy trình, do đó bắt buộc chủ hồ phải đền bù cho dân. Mức độ đền bù như thế nào cần dựa vào khảo sát đánh giá thực tế mức độ thiệt hại và phải đủ răn đe, đủ mạnh để các chủ hồ phải biết tôn trọng bảo vệ lợi ích chung của cả  cộng đồng và sự nghiêm minh của pháp luật.