ĐẬP THỦY ĐIỆN XAYABURI VÀ TRÁCH NHIỆM XÃ HỘI
Tô Văn Trường
Ngày 19/4/2011 tại Vientian Lào , Ủy ban liện hiệp của Ủy hội sông Mekong (MRC-JC) tổ chức phiên họp bất thường để bàn về việc Lào đề nghị xây dựng đập thủy điện Xayaburi trên dòng chính sông Mekong với sự hỗ trợ của một số tập đoàn kinh tế của Thái Lan. Trong thời gian vừa qua, trên công luận nhiều tổ chức quốc tế, các tổ chức phi chính phủ, các nhà hoạt động về môi trường bày tỏ sự bức xúc, quan ngại về “lợi bất cập hại” của việc xây dựng đập thủy điện Xayaburi. Việc phía Lào vẫn cho tổ chức xúc tiến làm đường, lán trại, đền bù di chuyển người dân ở khu vực đập Xayaburi trước phiên họp của JC, phần nào thể hiện thái độ cương quyết, bất chấp ý kiến của công luận và tham vấn ý kiến của các nước thành viên trong MRC.
Vị trí dự định xây đập Xayaburi
Nhìn lại lịch sử của tổ chức sông Mekong dễ nhận thấy đã trải qua nhiều thăng trầm do thời cuộc. Năm 1957 Liên Hiệp Quốc thành lập Ủy ban sông Mekong, đến năm 1978 thành lập Ủy ban lâm thời Mekong (giai đoạn hoạt động rất hạn chế vai trò của tổ chức Mekong) . Ngày 5/4/1995 tại Chiang Rai, Thái Lan, 4 quốc gia ven sông là Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam đã thỏa thuận ký kết Hiệp định hợp tác Mekong (MRC). Hiệp định MRC không còn quyền phủ quyết dự án của các nước thành viên . Tuy nhiên, theo Quy chế Thông báo Tham vấn và Đồng thuận trước (PNPCA) vẫn có nguyên tắc cần tham vấn có sự đồng thuận của các nước đối với dự án phát triển trên dòng chính sông Mekong.
Dù chưa biết kết quả phiên họp bất thường của Ủy ban liên hiệp MRC nhưng chúng tôi có thể dự đoán quan điểm của Việt Nam là đề nghị hoãn việc xây dựng đập thủy điện Xayaburi trong 10 năm để có điều kiện thu thập tài liệu cơ bản, nghiên cứu đầy đủ các tác động tích lũy xuyên biên giới, tham vấn cộng đồng vv…Quan điểm của Việt Nam nhiều khả năng được phía Campuchia ủng hộ nhưng có mức độ vì trong hệ thống 12 bậc thang thủy điện trên dòng chính ở hạ lưu sông Mekong có cả 2 đập thủy điện trên đất Campuchia là Sambor và Stung Treng.
Người viết bài này, ngày 22/2/2011 trả lời phỏng vấn của báo Tuổi Trẻ dưới tựa đề “Đập thủy điện Xayaburi ảnh hưởng lớn đến Việt Nam” và ngày 14/3 viết bài “Xayaburi dưới góc nhìn đa chiều và thực tế “ đã đăng trên VNN và Tuan.vn.net. Trong bài viết hôm nay, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến khía cạnh trách nhiệm xã hội. Đã từng có nhiều học giả tranh luận về quan điểm của nhà kinh tế Milton Friedman đạt giải thưởng Nobel về quan điểm lợi ích kinh tế trong mọi hành động. Song về sau, khi phân tích sâu hơn, các học giả vẫn phân loại trách nhiệm xã hội thành ba loại đó là (1) Trách nhiệm xã hội về kinh tế ((economic social responsibility), trách nhiệm xã hội về luật pháp (legal SR), và trách nhiệm xã hội về đạo đức (ethical SR). Thuyết các bên liên quan (stakeholder theory) cũng hướng mọi hành động của con người phải vì lợi ích của nhiều bên đóng góp vào chuỗi giá trị của xã hội, chứ không phải chỉ hướng về lợi ích của nhà đầu tư hay một đất nước đầu tư vào đó.
Như vậy, chính cuộc sống dạy chúng ta phải cân nhắc ba loại trách nhiệm xã hội khi mà nước Lào quyết dấn thân vào dự án thủy điện Xayaburi. Khi các nước cùng tham gia ký Hiệp định Mekong trên tinh thần hợp tác với mục đích là phát triển bền vững vì quyền lợi chung của cả lưu vực. Suy rộng ra, khi con người tác động vào tự nhiên không bao giờ được tất cả, đây là bài toán “trade off” đánh đổi được mất. Nếu chiến lược phát triển dài hạn trong cả khu vực được nhiều hơn mất trên cơ sở chứng minh bằng các luận chứng phân tích khoa học bài bản, công khai, sòng phẳng, đánh giá được định lượng theo tiêu chuẩn quốc tế thì Việt Nam dù có bị thiệt thòi do địa lý nằm ở hạ lưu vực cũng dễ chấp nhận hơn. Đấy chính là quan điểm đạo đức chia sẻ (ethics of care) mà nhiều học giả trên thế giới đang hướng đến. Nhìn nhận, đánh giá về đập thủy điện Xayaburi cũng không thể ra ngoài quy luật nói trên.
Từ dự án Xayaburi, nhìn xa hơn, chúng ta nhận thấy cơ chế thủy động lực học của sông Mekong đang thay đổi không phải chỉ do riêng 4 đập thủy điện đã xây dựng ở thượng nguồn sông Mekong thuộc Vân Nam, Trung Quốc. Dựa theo phúc trình của UNEP/AIT và những dữ kiện xác thực hiện có những kế hoạch, dự án, và đập thủy điện hoặc thủy nông đã, đang, và sẽ thực hiện ở hạ lưu sông Mekong thuộc Lào, Thái Lan, Cambodia, và Việt Nam mới là những dự án đáng lo ngại vì nó có tiềm năng thay đổi cơ chế thủy học của sông Mekong và đồng bằng sông Cửu Long một cách mạnh mẽ hơn và bất lợi hơn. Dự án đáng quan tâm nhất là dự án thủy nông Khong-Chi-Mun của Thái Lan. Nếu dự án nầy được thực hiện, đồng bằng sông Cửu Long có thể mất đi khoảng 6,32 tỉ m3 nước mỗi năm, trong đó có khoảng 3,92 tỉ m3 (300 m3/giây) trong 5 tháng mùa khô (từ tháng 12 đến tháng 4). Số lượng nước nầy đủ để canh tác khoảng 325.000 hectare lúa, hay để ngăn chặn sự xâm nhập của nước mặn vào đồng bằng sông Cửu Long vì nó chiếm khoảng 17% lưu lượng trong mùa khô của sông Tiền và sông Hậu (1.800 m3/giây).
Chúng ta cũng không quá kỳ vọng, trông chờ vào vai trò và tầm ảnh hưởng của MRC đối với sự phát triển của mỗi quốc gia trong lưu vực sông Mekong. MRC từ đầu năm 2011 đã chia làm 2 bộ phận: Vụ hỗ trợ kỹ thuật và Vụ thực hiện dự án chuyển về làm việc ở Pnompenh (Campuchia) . Vụ kế hoạch, Vụ môi trường, Ban hành chính tài vụ, Ban phát triển nguồn nhân lực, Ban thông tin hợp tác quốc tế và văn phòng CEO ở lại Vientian (Lào) . Việc chia tách này làm cho kinh phí hoạt động của MRC tốn kém hơn, đặc biệt về tổ chức của MRC yếu đi về thực lực trong quản trị và tiếng nói trước cộng đồng quốc tế.
Thương thảo về đập thủy điện Xayaburi, trước mắt là nhiệm vụ của Bộ Tài nguyên môi trường và Ủy ban sông Mekong Việt Nam. Các nhà khoa học Việt Nam cần nghiên cứu trên cơ sở phân tích hệ thống, đánh giá tác động môi trường kể cả đánh giá về tác động về xã hội , tác động về sức khỏe và tác động về kinh tế. Kết hợp với việc xác định dòng chẩy tối thiểu ở hạ lưu khi có và không có Xayaburi để làm đối chứng, bổ khuyết cho đánh giá môi trường chiến lược (SEA) của MRC.
Trên đời này, không có việc gì là không thể, bởi vậy khi thích hợp, cần thiết phải có tiếng nói ở cấp Chính phủ về dự án thủy điện Xayaburi. Đối với các ngành chức năng, việc chủ động xây dựng các chương trình, kế hoạch, giải pháp thích ứng, đối phó với các tác động từ thượng lưu vì cuộc sống của người dân ở đồng bằng sông Cửu Long là rất cần thiết cả trước mắt và lâu dài.
|