NGUỒN VỐN ODA KHÔNG PHẢI LÀ ‘CHÙM KHẾ NGỌT’!
TS Tô Văn Trường
 |
|
ODA Đường cao tốc Nội Bài - Lào Cai
(vốn ODA) Mô hình 3D | Trên diễn dàn Quốc hội cũng như qua các phương tiện thông tin đại chúng, người dân được biết nguồn vốn cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng là nơi dễ thất thoát, lãng phí nhất, từ chủ trương đầu tư, đến thiết kế, quá trình thi công, nghiệm thu công trình. Tham nhũng, lãng phí trong lĩnh vực xây dựng cơ bản đã được Ủy ban ngân sách và Kinh tế xã hội của Quốc hội ước định lên đến hàng chục phần trăm. Có thời trong dân gian đã truyền tụng mối quan hệ giữa chủ đầu tư bên A và bên B qua câu khẩu ngữ :”Bên B là chùm khế ngọt, cho ta trèo hái suốt ngày”!
Nói cách công bằng ngay cả các nước tiên tiến trên thế giới, tham nhũng cũng không phải là “miễn nhiễm” nhưng không tràn lan, phổ biến như ở Việt Nam. Nguyên Tổng bí thư Lê Khả Phiêu nhiều lần đã phải lên tiếng trên công luận lên án nạn tham nhũng vì có những vụ dù biết rõ nhưng được “che trên, chắn dưới” không thể khui ra được.
Sau thời gian ngừng trệ, mới đây Chính phủ Nhật Bản mới quyết định mở lại việc cung cấp nguồn vốn ODA cho Việt Nam. Người dân Việt Nam vẫn nhớ khi báo chí Nhật Bản đưa tin về Công ty tư vấn quốc tế Thái Bình Dương (PCI) phải hối lộ cho quan chức Việt Nam phụ trách dự án đại lộ Đông Tây thành phố Hồ Chí Minh “hoa hồng” tương đương 10% của giá trị hợp đồng nhưng Ban quản lý dự án có báo cáo giải trình rằng :”Việc đấu thầu, chọn thầu đều thực hiện đúng quy định và không có hành vi tiêu cực nào cả”!? Thực tế, “vết nứt” của dự án ngày càng lộ rõ và kết quả ngày nay ra sao mọi người đã biết. Mất tiền đã đau xót nhưng mất uy tín và mất lòng tin mới là bài học vô giá vì mất lòng tin là mất tất cả, nhất là về phương diện quốc gia.
Để hạn chế tối đa việc thất thoát và sử dụng có hiệu quả nguồn vốn ODA cần rà soát, chấn chỉnh lại một cách hệ thống các công việc sau đây:
Trước hết là những việc tưởng chừng như nhỏ nhưng lại là “vết nứt” tiềm ẩn mà ít người nhận thấy hoặc không dám nói ra. Đó là vấn đề “tế nhị” xung đột lợi ích (conflict of interests). Có vẻ như xung đột lợi ích xảy ra rất phổ biến nhưng ít ai để ý đến để chấn chỉnh. Nhiều ví dụ minh chứng như chồng xét thầu, còn vợ hoặc bà con thân cận tham gia đấu thầu, chồng lấy báo giá và quyết định chọn nguồn cung cấp trong khi người thân là nhà cung cấp. Người có thẩm quyền ký quyết định trong khi người thân trong cùng cơ quan hoặc ngành (không hẳn cùng phòng ban) soạn thảo hồ sơ dựa trên đó quyết định sẽ được ký, hoặc là một cá nhân làm việc trong ban quản lý dự án nhưng cũng có phần hùn (nổi hoặc chìm) của công ty tham gia thi công. Trong những tình huống này thì cá nhân người bị xung đột lợi ích bị vướng víu giữa lợi ích cho riêng mình và lợi ích cho dự án mà khó hài hòa được. Hậu quả như thế nào thì ai cũng đoán được. Dưới triều Nguyễn đã có quy định các quan chức khi dính vào tình huống xung đột lợi ích thì phải báo cáo cho triều đình, đồng thời phải giải tỏa mối xung đột đó, hoặc phải xin thôi công việc đang làm vì lý do xung đột lợi ích. Hiện tại, Việt Nam không quy định rõ ràng cách xử lý nhưng các nhà tài trợ quốc tế thì rất “kỵ” xung đột lợi ích trong dự án của họ. Việc ngăn chặn xung đột lợi ích thường đi kèm với điều kiện minh bạch (transparency), nên đây là yếu tố quan trọng cần phải được luật hóa.
Ngay từ năm 2007, tôi đã phản ánh sự khác biệt về nhận thức sử dụng nguồn vốn ODA giữa các nhà tài trợ và Việt Nam. Các Nhà tài trợ quốc tế thường sử dụng mẫu văn bản của Hiệp hội kỹ sư tư vấn quốc tế (FIDIC). Đáp ứng cả yêu cầu của FIDIC lẫn quy định của Việt Nam là điều không dễ dàng vì vẫn còn sự khác biệt trong quy định của cả 2 phía. Sự khác biệt trong thực tiễn và tư duy cũng không thể tránh khỏi. Điều được xem là bình thường trong thực tiễn quốc tế có thể bị xem là bất hợp pháp hoặc không được phép tại Việt Nam. Hợp đồng cho phép hành động, nhưng hành động này không thể áp dụng vào thực tế. Tuy luật Việt Nam có quy định chẳng hạn như Luật Đấu thầu đề rõ: ”Đối với dự án sử dụng vốn hỗ trợ phát triển chính thức (gọi tắt là ODA), việc đấu thầu được thực hiện trên cơ sở nội dung điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên hoặc thỏa thuận quốc tế mà cơ quan, tổ chức có thẩm quyền của Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ký kết”. Theo tôi hiểu, trong thực tế Việt Nam viện dẫn rằng trong Hiệp định VAY không đề cập đến nội dung đấu thầu, nên vẫn áp dụng quy định của Việt Nam. Ngược lại, các Nhà tài trợ lại cho rằng khi đã ký hiệp định VAY với họ thì Việt Nam đương nhiên phải tuân thủ cách làm của họ mà không cần phải ghi cụ thể yêu cầu này.
Các Nhà tài trợ luôn nhắc nhở khi có sự khác biệt giữa quy định của Việt Nam và quy định của Nhà tài trợ thì phải theo quy định của Nhà tài trợ. Phía Việt Nam cho rằng phải áp dụng hài hòa hai bên. Khó cho người áp dụng là không thể “hài hòa” được, bắt buộc phải theo bên này hoặc bên kia. Minh chứng là khi bỏ thầu vượt cao so với dự toán thì phía Việt Nam quy định phải hủy đấu thầu, trong khi các Nhà tài trợ không bắt buộc phải như thế. Có thể phía Việt Nam cho rằng làm như vậy để tránh thông thầu nhưng điều này chỉ đúng khi đơn giá ở mức hợp lý. Trong thực tế, vì đơn giá không theo kịp giá thị trường, các đơn vị đấu thầu hoặc muốn làm cho tốt thì bỏ giá cao hoặc không muốn thực hiện thì phá giá. Kết quả là Nhà tài trợ đòi hủy tiền vay cho gói thầu, hủy kết quả đấu thầu. Khi đó, phía Việt Nam chịu thiệt hại vì trong khi tiền có sẵn đó mà dùng không được. Ngược lại, khi giá bỏ thầu quá thấp so với dự toán vốn đã ở mức thấp. Tư vấn muốn loại đơn vị dự thầu này vẫn không được chấp nhận. Vai trò của tư vấn trong việc này đã bị vô hiệu hóa, trong khi thông lệ quốc tế rất tôn trọng tư vấn.
Hệ thống quản lý thi công phải tuân thủ các quy định về thi công của Việt Nam và yêu cầu của hợp đồng FIDIC. Trong một số trường hợp, hai hệ thống này không tương đồng với nhau, dẫn đến khó khăn cho tất cả các bên liên quan. Các khoản tiến tới hạn thanh toán của nhà thầu cho các công trình phát sinh bị trừ 30% từ tiền thanh toán tạm trong khi chờ cấp trên phê duyệt. Theo FIDIC, nhà thầu được quyền nhận 100% tiền thanh toán tạm mà tư vấn đã chấp nhận. Điều này được thể hiện trong thuật ngữ TẠM, các khoản thanh toán này là sơ bộ, có thể được điều chỉnh sau.
Trước khi ký hợp đồng với đơn vị được chấm trúng thầu, chủ đầu tư thường tổ chức “Đàm phán hợp đồng”, theo Luật đấu thầu Việt Nam gọi là “Thương thảo hợp đồng”. Nhưng theo nguyên tắc của các Nhà tài trợ không được “đàm phán” hoặc “thương thảo” về hợp đồng vì làm như thế là không công bằng với các đơn vị dự thầu. Khi kết quả đàm phán tạo thuận lợi hơn cho đơn vị trúng thầu so với hồ sơ mời thầu, các đơn vị thua thầu có thể khiếu nại :”Nếu biết thuận lợi như thế này, thì chúng tôi đã bỏ giá thầu thấp hơn”. Khi kết quả đàm phán tạo thêm điều kiện, bắt buộc cho đơn vị trúng thầu thì đơn vị này có thể khiếu nại :”Nếu biết khó khăn như thế, thì chúng tôi đã bỏ giá thầu cao hơn”. Bởi vậy, các nhà tài trợ không đồng ý việc “Đàm phán hợp đồng” mà chỉ chấp nhận việc “Làm rõ hợp đồng “. Nhưng phía Việt Nam vẫn nhất quyết tiến hành đàm phán, thường đưa thêm những điều kiện không có trong Hồ sơ Mời thầu.
Thủ tục hành chính ở nước ta còn rất rườm rà, trong khi thời gian là tiền bạc, chưa kể sự chậm trễ của dự án còn tác động rất xấu đến xã hội và môi trường. Vai trò của chủ đầu tư, nhà thầu và tư vấn cần phải “nâng cấp”, định rõ quyền hạn, quyền lợi và trách nhiệm cùng với các chế tài cụ thể.
Nhiều dự án ODA bắt buộc phải có chuyên viên về xã hội học, phát triển cộng đồng, tham vấn cộng đồng, để làm việc sâu sát với người dân địa phương trong mọi quy trình nghiên cứu, hoạch định, thiết kế, thi công...
Sự tham gia của cộng đồng còn được thể hiện qua hiện vật (in-kind) hoặc bằng công sức lao động, hoặc ngay cả đất đai của người dân. Một trong những nguyên nhân gây ra nhiều khiếu kiện vượt cấp trong thời gian vừa qua của người dân là do chính sách về đất đai như đền bù thiếu nhất quán, công bằng, công khai và minh bạch. Cần được tính toán rạch ròi, đưa vào bản nghiên cứu dự án, để thấy bao nhiêu phần trăm là từ ngân sách Trung ương-địa phương và bao nhiêu phần trăm là do người dân địa phương đóng góp.
Các bài học kinh nghiệm đã phân tích ở trên chắc chắn sẽ hữu ích cho những người có trách nhiệm xem xét, tham khảo để việc sử dụng nguồn vốn ODA thực sự hiệu quả vì cuộc sống của người dân. ODA không phải là “chùm khế ngọt” theo nghĩa “trèo hái”. Nếu chúng ta coi nguồn vốn ODA như một cái cây, thì bất cứ người dân Việt Nam nào cũng mong muốn cây đó ngày càng đâm hoa, kết trái. Tuy nhiên, để có được nhiều hoa thơm, quả ngọt bắt buộc chúng ta phải nắm bắt về kỹ thuật gieo trồng và quan tâm, chăm sóc cho cây phát triển bền vững./.
(www.vncold.vn)
|