HÀNH TRÌNH ĐI TÌM BẢN SẮC KIẾN TRÚC VIỆT NAM

PGS. TS. Lưu Đức Hải

Nguyên Cục trưởng Phát triển đô thị

Nguyên Viện trưởng Quy hoạch đô thị - nông thôn

Ngày 21/6/2012, Viện Kiến trúc Quy hoạch đô thị và nông thôn (VIAP) cùng với Tạp chí Kiến trúc Việt Nam, Tạp chí Quy hoạch Xây dựng đã tổ chức cuộc gặp mặt giữa 2 tạp chí cùng với lãnh đạo Bộ Xây dựng, các cục, vụ thuộc Bộ, các cơ quan hữu quan và các cộng tác viên của 2 tạp chí nhân ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Tại cuộc gặp mặt thân mật này Bộ trưởng Trịnh Đình Dũng, Vị Tư lệnh của ngành kiến trúc, quy hoạch và xây dựng đã khen ngợi, động viên và nhắc nhở Viện (VIAP) và các nhà báo của 2 tạp chí về những việc đã làm tốt và những việc chưa làm được, cần tiếp tục triển khai trong thời gian tới. Một trong những việc chưa làm được là: có hay không có và đâu là Bản sắc kiến trúc Việt Nam? Một câu hỏi mà đã hơn nửa thập kỷ qua chưa có lời giải đáp.

Cuộc thi thiết kế Nhà Quốc hội (2008) và vấn đề Bản sắc kiến trúc Việt Nam

Mỗi một quốc gia, một dân tộc, một vùng miền đều có một nền văn hóa riêng đặc trưng cho quốc gia ấy, dân tộc ấy, vùng miền ấy. Đặc trưng tiêu biểu nhất cho một quốc gia, một dân tộc không gì khác chính là bản sắc văn hóa của quốc gia đó, dân tộc đó.

Trong các loại hình văn hóa vật thể thì công trình kiến trúc có lẽ là sản phẩm văn hóa lâu đời nhất cho đến nay. Từ thời nguyên thủy khi con người bắt đầu biết sử dụng lửa để nấu chín thức ăn họ cũng đã tự xây dựng những ngôi nhà, hay túp lều bằng các vật liệu như gỗ, đá, xương động vật và kiến trúc đã ra đời từ đó. Cùng với hàng triệu năm tiến hóa của con nguời các công trình kiến trúc hiện nay đã là biểu tượng rõ nét nhất của các nền văn hóa.

Việt Nam được nhiều nhà sử học ghi nhận là có bề dày lịch sử khoảng 3.000 đến 4.000 năm hoặc nhiều hơn thế. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy các di tích chứng minh loài người đã từng sống tại Việt Nam từ thời kỳ Đồ đá cũ.

Vào thời kỳ Đồ đá mới, các nền văn hóa Hòa Bình - Bắc Sơn tại vùng này đã phát triển về chăn nuôi và nông nghiệp, đặc biệt là nghệ thuật trồng lúa nước. Nền kiến trúc Việt Nam cũng đã manh nha, từng bước hình thành từ đó. Ngày nay Kiến trúc tuyền thống Việt Nam được chia thành các loại hình sau:

Kiến trúc quân sự - quốc phòng: Đây là loại hình kiến trúc bao gồm thành lũy, pháo đài, đồn, cửa ô... Những kiến trúc quân sự quốc phòng cổ Việt Nam có mặt bằng bố cục gồm các hình như: hình vuông, hình chữ nhật, hình đa giác đều, hình tròn, hình ngôi sao và những hình đặc biệt khác (Thành Cổ Loa).

Nhà ở dân gian: Các ngôi nhà ở dân gian đều qua một quá trình chuyển biến từ nhà sàn đến nhà nền đất. Nhà nền đất vùng xuôi có kết cấu khung tre hay gỗ, thường làm vách và lợp bằng tranh, rạ hay lá dừa nước; nếu là kết cấu khung gỗ loại tốt lại thường được lợp bằng ngói, tường bao quanh bằng gạch hoặc tường gạch chịu lực với vì kèo gỗ. Khuôn viên nhà bao gồm: nhà chính, nhà phụ (nhà ngang), nhà bếp và chuồng gia súc cùng sân, vườn, ao, giếng hoặc bể nước và hàng rào, tường vây quanh, cổng ngõ. Nhà chính có số gian lẻ (1, 3 hay 5) cùng với 1 hoặc 2 chái.

Kiến trúc tôn giáo - tín ngưỡng: Các công trình tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam có thể kể đến 3 dạng công trình chính đó là chùa tháp, đền miếu và đặc biệt nhất, thuần Việt nhất đó là đình làng. Đình làng nguyên là nơi thờ thành hoàng theo phong tục tín ngưỡng trong xã hội Việt Nam cổ đại. Vì vậy nó thường được xếp vào thể loại công trình phục vụ cho tôn giáo, tín ngưỡng. Tuy nhiên, đình làng còn là một công trình thuộc thể loại kiến trúc công cộng dân dụng do tính chất phục vụ đa chức năng của nó. Ngoài chức năng là nơi thờ Thành hoàng làng, đình làng còn là trung tâm hành chính, quản trị phục vụ cho mọi hoạt động thuộc về cộng đồng làng xã; là nơi làm việc của hội đồng kì mục trước đây (trong thời phong kiến); là nơi hội họp của dân làng;...

Đây cũng là nơi diễn ra các lễ hội làng truyền thống, nơi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ của làng. Nói chung, với ba chức năng cơ bản trên (tín ngưỡng, hành chính, văn hóa - văn nghệ), đình làng là nơi diễn ra mọi hoạt động của làng xã Việt Nam gắn liền với sự phát triển của dân tộc Việt Nam. Đình làng không những có giá trị về mặt kiến trúc cao, là kiến trúc thuần Việt nhất của dân tộc, mà còn là kho tàng hết sức giá trị về mặt điêu khắc dân gian. Đây là thế giới cho nền nghệ thuật điêu khắc dân gian phát triển mạnh mẽ. Trên các vì kèo, tất cả các đầu bẩy, đầu dư, đố, xà kẻ, ván gió, ván nong (dong)... là nơi các nghệ sĩ điêu khắc dân gian chạm khắc các đề tài tái hiện cuộc sống và lao động của con người, cảnh sắc thiên nhiên giàu tính dân gian và phong phú, sinh động.

Hình 1: Đình làng Đình Bảng - tỉnh Bắc Ninh.

Chính vì vậy, các điêu khắc đình làng còn có giá trị to lớn trong việc nghiên cứu về cuộc sống vật chất, tinh thần của người Việt Nam trước đây. Nó có giá trị lịch sử sâu sắc đại diện cho bản sắc văn hóa của một loại công trình kiến trúc Việt Nam. Đình làng Đình Bảng là một trong những công trình tiêu biểu như vậy (Hình 1).

Hình 2: Thiết kế mã số L787 đạt giải A (2008).

Năm 2008 một cuộc  thi thiết kế Nhà Quốc hội (vị trí được xác định tại Quảng trường Ba Đình hiện nay) đã được tổ chức nhằm chọn ra phương án tốt nhất, phù hợp với các yêu cầu của cuộc thi mà một trong các yêu cầu đó có liên quan đến việc cần phù hợp với Bản sắc kiến trúc Việt Nam.

Trong kỳ thi phương án kiến trúc Nhà Quốc hội ngày đó, có 17 phương án dự thi được chấm điểm và đem ra triển lãm. Năm trong số 17 phương án đã đoạt giải bao gồm 1 giải A (Hình 2) và 4 giải khuyến khích.

Qua cuộc thi này điều đáng mừng là các ý tưởng táo bạo của nền kiến trúc hiện đại đã lên ngôi (tuy chưa phải hoàn toàn của người Việt Nam nghiên cứu vì cuộc thi này có 7 phương án là của người nước ngoài). Song điều đáng buồn là như một số nhà phê bình kiến trúc ngày ấy nhận định rằng không còn phương án "hoài cổ" nữa.

Không hoài cổ nữa có nghĩa là đã quên đi bản sắc văn hoá của dân tộc, quên đi lịch sử của dân tộc và quên đi chính mình.

Khi được ban tổ chức cuộc thi yêu cầu chỉnh sửa phương án được giải A, trong đó có yêu cẩu phù hợp với Bản sắc kiến trúc Việt Nam, các tác giả của phương án này đã nêu câu hỏi Bản sắc kiến trúc Việt Nam là gì? Và câu hỏi đó không có lời giải đáp một cách thỏa đáng!

Tại sao nơi hội họp lớn nhất của quốc gia lại không thể là "Ngôi đình Quốc gia" - Cái tiêu biểu nhất trong tất cả các “đình làng" trước đây và các “đình đô thị" ngày nay. Và nếu đã là "đình Quốc gia" tại sao nó không thể có hình thức như những ngôi đình đã được quốc gia xếp hạng. Xếp hạng để mà xem, để mà nhớ, hay xếp hạng để các thế hệ hôm nay và mai sau tiếp bước mà phát huy, phát triển bản sắc riêng của dân tộc mình, của quốc gia mình.

Điểm thành công nhất của phương án đạt giải A là đã bảo tồn gần 4 ha khu di tích khảo cổ A, B, C, D của 5 thời kỳ văn hoá lịch sử của dân tộc: Đại La, Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Điểm chưa thành công nhất của phương án giải A là chưa khai thác cái tinh tuý nhất, cái bản sắc của các công trình kiến trúc còn nằm trong lòng đất của 5 thời kỳ văn hóa ấy, song hình thức kiến trúc của nó còn tồn tại trong hàng ngàn di sản kiến trúc - văn hóa - lịch sử đã được quốc gia xếp hạng trên mặt đất để mà đúc kết, phát huy, phát triển và đưa vào kiến trúc ngoại thất của công trình. Dù rằng đã có nhiều ý kiến bình luận, đóng góp song phương án được phê duyệt và đang xây dựng ngày hôm nay chưa giải quyết được câu hỏi này.

Đâu là bản sắc kiến trúc ?

Nhìn sang các quốc gia láng giềng nhiều người trong chúng ta đã từng nhận xét kiến trúc công trình của họ thể hiện rõ bản sắc của các quốc gia đó. Chẳng hạn như:

Nhà quốc hội Campuchia  đã được đưa vào sử dụng trong năm 2008, rõ ràng đã thể hiện được bản sắc kiến trúc riêng của họ. Hoặc khi đến cửa khẩu Mộc Bài (Tây Ninh), tại cột mốc 171 nhìn sang phía Campuchia nhiều người đã trầm trồ khen ngợi công trình kiến trúc cửa khẩu của họ rằng: "Thấy ngay bản sắc văn hóa kiến trúc Campuchia" (hình 4). Song khi nhìn ngược lại phía cửa khẩu Việt Nam đều lắc đầu "chẳng thấy bản sắc Việt Nam?".

Hình 3: Nhà Quốc hội Cămpuchia được hoàn thiện và đưa vào sử dụng trong năm 2008.	Hình 4: Cửa khẩu phía nước bạn – Bản sắc văn hóa kiến trúc Cămpuchia.

Khi đến cửa khẩu "Cầu hữu nghị số 2 Lào - Thái", đứng từ giữa “cầu treo dây văng một mặt phẳng" nhìn về phía cửa khẩu thị xã Cay Xỏn Phôm Vi Hản (Lào) nhiều người nhận xét: "Thấy ngay bản sắc văn hoá kiến trúc Lào"(hình 5). Còn khi nhìn sang phía cửa khẩu thị xã Mục Đa Hản của Thái Lan nhiều người cùng chung nhận xét "Thấy ngay bản sắc văn hoá kiến trúc Thái Lan"!

Tiếp tục hành  trình đi tìm bản sắc

Phát biểu của Bộ trưởng Xây dựng nhân ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam về vấn đề Bản sắc kiến trúc Việt Nam vừa là sự động viên, nhắc nhở, song cũng là ý kiến chỉ đạo của Vị Tư lệnh ngành với giới báo chí của ngành, các nhà khoa học, các hội nghề nghiệp, trong lĩnh vực Kiến trúc, Quy hoạch, Xây dựng.

Nếu thế hệ các nhà khoa học hôm nay còn tiếp tục im lặng, liệu có phải Kiến trúc Việt Nam không có bản sắc?

Mong rằng các nhà khoa học hãy cùng nhau tiếp tục cuộc hành trình đi tìm đâu là Bản sắc kiến trúc Việt Nam. Việc tìm ra được câu trả lời chắc chắn sẽ làm cho Luật Kiến trúc đang được đề xuất soạn thảo tăng thêm phần giá trị./.

Đóng góp ý kiến về bài viết này