PHÁT TRIỂN NGUỒN NHÂN LỰC
CHO NGÀNH DỊCH VỤ TƯ VẤN
TS Phạm Sỹ Liêm
Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh tế xây dựng và đô thị
Bối cảnh
Hiện nay Nhà nước ta đang thực hiện chủ trương tái cơ cấu kinh tế với 3 trụ cột là tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước, tái cơ cấu đầu tư công và tái cơ cấu hệ thống ngân hàng thương mại. Tái cơ cấu kinh tế như vậy là rất cần nhưng thực ra chỉ là nhằm khắc phục hậu quả trước mắt của 3 đổ vỡ lớn mới xẩy ra vài năm gần đây, chứ chưa phải đã là nhằm đến một giai đoạn phát triển mới với chất lượng mới, thể chế mới trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu sắc hơn (Asean, WTO, TPP) , hướng tới nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và vượt qua bẫy thu nhập trung bình.
Trên thế giới, tái cơ cấu kinh tế vốn khởi đầu từ các đô thị nhằm chuyển dịch nền kinh tế dựa trên các ngành công nghiệp trong thế kỷ 19 sang phát triển lĩnh vực dịch vụ trong thế kỷ 20, dẫn đến một loạt thay đổi về dân số học, hình thái đô thị, việc làm, phân bổ thu nhập, khuôn khổ thể chế và thứ bậc xã hội v.v. Vào thế kỷ 21, công nghệ tin học và nền kinh tế tri thức lại thúc đẩy một giai đoạn tái cơ cấu kinh tế mới tại nhiều đô thị và quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng đậm nét và nền kinh tế thế giới đang rơi vào cuộc suy thoái kéo dài. Nước ta cũng không thể là ngoại lệ, vì vậy mong rằng song song với việc thực hiện chủ trương tái cơ cấu kinh tế đã đề ra, Nhà nước nên nghĩ đến một chương trình tái cơ cấu bài bản hơn, toàn diện hơn và sâu sắc hơn. Thế giới đang biến đổi nhanh, nước ta cũng không thể chậm trễ. Chính trong bối cảnh nói trên mà tôi viết bài này để bàn về một chủ đề tuy rất hẹp nhưng không kém phần quan trọng là phát triển ngành kinh tế dịch vụ tư vấn.
Ngành dịch vụ tư vấn
Dịch vụ tư vấn thuộc loại lao động trí óc, không được chú trọng mấy trong thời kinh tế kế hoạch hóa theo mô hình Xô Viết trước đây vì thể chế quản lý quốc gia được giản lược tối đa, mọi việc do Nhà nước chủ trương, raquyết định và tổ chức thực hiện mà không cần tư vấn.
Điều đáng buồn là dù đã đổi mới kinh tế nhưng hiện nay nay dịch vụ tư vấn vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Báo cáo chính trị tại Đại hội Đảng XI (2011) chủ trương “phát triển và hiện đại hóa các dịch vụ tài chính, ngân hàng, viễn thông, thương mại, du lịch, vận tải, dịch vụ chăm sóc sức khỏe, giáo dục, đào tạo, khoa học, công nghệ” (Văn kiện ĐH XI, tr.198) nhưng không đề cập đến dịch vụ tư vấn! Vậy chúng ta hãy xem dịch vụ tư vấn là gì và có đáng coi trọng không?
Dịch vụ tư vấn là hàng hóa phi vật thể do nhà tư vấn cung ứng theo yêu cầu của khách hàng dưới dạng các lời khuyên, chỉ dẫn, tính toán, theo dõi và đánh giá v.v. Dịch vụ tư vấn có thể gom (tuy chưa đủ) thành mấy loại hình chủ yếu sau đây:
· Tư vấn quản lý;
· Tư vấn chiến lược, chính sách;
· Tư vấn nguồn nhân lực;
· Tư vấn công nghệ truyền thông IT;
· Tư vấn pháp lý;
· Tư vấn tài chính;
· Tư vấn tiếp thị;
· Tư vấn chính trị và khu vực công;
· Tư vấn bất động sản;
· Tư vấn xây dựng công trình (Kỹ sư tư vấn).
Nhà tư vấn phải là chuyên gia giỏi từng lĩnh vực, đáp ứng đủ 3 điều kiện về kiến thức chuyên môn, kỹ năng tư vấn và đạo đức nghề nghiêp. Thu nhập của các nhà tư vấn thường khá cao, tuy không thật giàu có nhưng đủ cho cuộc sống sung túc. Thu nhập hàng năm của các nhà tư vấn hàng đầu ở các nước phát triển có thể tới 200 000 – 500 000 USD. Tư vấn là một nghề ưa thích của thanh niên tốt nghiệp đại học và sau đại học. Thị trường nhân lực cao cấp là nơi cạnh tranh giữa các công ty “săn đầu người” (Headhunter). Thành tựu khoa học-công nghề và các tư duy sáng tạo đưa được vào thực tiến sản xuất, kinh doanh là nhờ có dịch vụ tư vấn giúp sức.
Nhà tư vấn có thể mở văn phòng một người (tự sử dụng), nhưng thường là làm việc cho một công ty tư vấn nhỏ hoặc vừa. Tuy vậy cũng có nhiều công ty tư vấn đa quốc gia rất lớn như Ngũ Đại công ty (Big Five) về tư vấn tài chính và kiêm cả tư vấn quản lý là Accenture, Deloitte, Ernst&Young, KPMG, và Pricewaterhouse Cooper, hay các công ty tư vấn thiết kế nổi tiếng toàn cầu như Fluor (Hoa Kỳ), Arcadis NV (Hà Lan), Tập đoàn Xây dựng Giao thông Trung Quốc v.v.
Khách hàng dịch vụ tư vấn có thể là các cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, đoàn thể và các cơ quan nhà nước (đảng, chính quyền, tòa án, công an, quân đội). Theo ước tính thì doanh số dịch vụ tư vấn toàn thế giới năm 2013 vào khoảng 415 tỷ USD, riêng Hoa Kỳ là trên 130 tỷ USD, mà một phần quan trọng nhờ làm tư vấn cho Chính phủ..
Những người làm việc cho mỗi loại hình dich vụ tư vấn được tập hợp vào các hiệp hội nghề nghiệp và tham gia các tổ chức nghề nghiệp toàn cầu rất nổi tiếng và có thế lực, như Hiệp hội quốc tế các kỹ sư tư vấn FIDIC (Fédération internationale des ingénieurs consultants) với các mẫu hợp đồng xây dựng FIDIC được các nước chấp nhận. Chứng chỉ hành nghề do các tổ chức quốc gia và quốc tế này cấp rất được thị trường coi trọng.
Cần phát triển mạnh mẽ ngành dich vụ tư vấn Việt Nam.
Thời trước, nước ta vốn có một số viện quy hoạch, thiết kế, nghiên cứu sau Đổi mới được chuyển đổi thành công ty tư vấn thiết kế, giám sát. Rồi sang thế kỷ 21, các văn phòng luật sư và tư vấn pháp luật, văn phòng môi giới bất động sản, công ty tư vấn và giám sát xây dựng v.v. được lập ra, tuy vậy nhiều dịch vụ tư vấn tuy rất phổ thông trên thế giới nhưng vẫn chưa có mặt tại nước ta, chẳng hạn dịch vụ nguồn nhân lưc, dịch vụ tư vấn quản lý, dịch vụ tư vấn cho khu vực công. Nhà nước ta đã có một số quy định pháp luật để quản lý (như Luật Luật sư) nhưng còn rất sơ sài, nói chung là do chưa đánh giá được đúng vai trò của dịch vụ tư vấn trong nền kinh tế quốc dân. Vậy xin kể qua sự cần thiết của vài loại dịch vụ tư vấn mà tôi biết tương đối rõ để tham khảo:
1) Tư vấn quản lý dự án: Các dự án đầu tư công của nước ta thường được quản lý bởi các công chức kém trình độ chuyên nghiệp và hám lợi, vì vậy tiến độ chậm, chất lượng xây dựng kém, giá cả bị đội lên cao, trong khi đó các dự án FDI đều thuê tư vấn quản lý dự án (project manager) giỏi nghiệp vụ, am hiểu luật pháp và có đạo đức nghề nghiệp, và cố nhiên là được trả lương cao.
2) Tư vấn giám sát xây dựng: Chủ dự án thuê tư vấn giám sát (construction supervisor) để giám sát nhà thầu về chất lượng, khối lượng và tiến độ xây dựng trên công trường.
3) Tư vấn thanh tra xây dựng : Tại các nước phát triển, khi chính quyền đô thị cần thanh tra việc chấp hành giấy phép xây dựng của một công trình hay dự án thì thuê tư vấn thanh tra xây dựng (building inspector) làm việc đó chứ không có bộ máy thanh tra nhà nước. Chi phí cho công tác thanh tra được thu khi cấp giấy phép. Hoa Kỳ có khoảng 100 000 thanh tra viên xây dựng như vậy.
4) Tư vấn giá xây dựng (Construction valuation) rất cần cho cả hai bên đấu thầu và dự thầu xây dựng công trình.
5) Tư vấn giá bất động sản (Real estate valuation) mà cả hai bên bán và mua bất động sản đều cần, đôi khi ngành thuế và tòa án cũng cần tới dịch vụ của họ.
6) Điều tra xã hội học để nắm bắt được nhu cầu hay sự đánh giá của công chúng đối với chủ trương, chính sách hay dự án đầu tư của chính quyền.
Dịch vụ tư vấn đem lại nhiều lợi ích to lớn cho nền kinh tế, như:
· Tạo được nhiều việc làm cho số tốt nghiệp đại học đang bị thất nghiệp;
· Nâng cao tính chuyên nghiệp cho các hoạt động kinh tế và quản lý nhà nước, nhờ đó mà đạt đươc hiệu quả cao hơn;
· Là cầu nối đưa các thành tựu khoa học và công nghệ vào sản xuất, kinh doanh;
· Nâng cao tính minh bạch, chống khép kín trong hoạt động quản lý nhà nước hay quản lý kinh doanh;
· Giảm biên chế cho các tổ chức, dù đó là cơ quan chính quyền hay bộ máy doanh nghiệp nhờ không cần có nhiều chuyên viên.
Xin nói thêm về lợi ích sau cùng này.
Bộ máy Nhà nước ta, không chỉ chính quyền mà cả bộ máy Đảng, đoàn thể các cấp, đều rất cồng kềnh, càng muốn giảm thì càng phình to. Vì sao vậy? Có một nguyên nhân là nền kinh tế cung ứng được ít việc làm nhưng số người có học vấn lại tăng nhanh, vì vậy tại các cấp chính quyền từ xã đến Trung ương, nếu có điều kiện thì mọi người trong bộ máy đều muốn đưa con em mình vào làm việc. Có thể thông cảm với nguyện vọng này nhưng như thế lại làm hại cho công cuộc cải cách. Vậy lối ra nên như thế nào? Tôi có mấy đề nghị như sau:
1. Trước mắt giảm đồng loạt biên chế bộ máy ăn lương nhà nước ở mọi cấp là 30 %, sau này sẽ xem xét tiếp.
2. Số người dôi ra được Nhà nước giúp đỡ thành lập các tổ chức tư vấn tư nhân, bằng cách đào tạo nghiệp vụ, giúp vay vốn đăng ký kinh doanh ban đầu (không nhiều, chỉ khoảng 200 triệu đồng) vì tư vấn chủ yếu làm việc bẳng trí óc, chỉ cân máy tính và phương tiện đi lại, trụ sở rất nhỏ vì mọi người có thể làm việc tại nhà. Thị trường,chứ không phải Nhà nước sẽ dần dần đào thải những kẻ bất tài.
3. Trước mắt tăng gấp đôi lương cho những người được giữ lại trong bộ máy, sau này sẽ xem xét tiếp, nhất là để khắc phục tình trạng bình quân. Ngoài ra, học tập Quốc vụ viện Trung Quốc, nên đặt chế độ lương Chính phủ, là thang lương đặc biệt để đãi ngộ cho những nhân tài xuất chúng mà khu vực công đang cần. Mức lương đãi ngộ tương đương hoặc gần với mức lương mà nhân tài đó được hưởng nếu làm việc ở nước ngoài. Danh sách người hưởng lương do Thủ tướng Chính phủ quyết định và trả lương trực tiếp.
4. Các cơ quan nhà nước cũng cần được học cách sử dụng tư vấn và có khoản kinh phí chuyên dùng để thuê tư vấn khi cần thiết, chẳng hạn soạn thảo chủ trương, văn bản có tính pháp quy hay làm công việc theo dõi và đánh giá (monitoring & evaluation), tổng kết tình hình, điều tra xã hội học v.v.
Hiển nhiên trước hết phải làm một số thí điểm, tiếp đó mở rộng thí điểm ra mọi bộ ngành và cấp tỉnh, sau rồi mới áp dụng đại trà.
Một số hoạt động tư vấn có liên quan đến an toàn cuộc sống và tài sản lớn cần được giám định và cấp chứng chỉ hành nghề. Chẳng hạn ở nhiều nước, chỉ các kỹ sư chuyên nghiệp (Professional Engineer-PE) mới được hành nghề kỹ sư tư vấn, nếu chưa được công nhận là PE thì chỉ được làm trợ lý cho kỹ sư tư vấn. Các kỹ sư tư vấn cứ ba bốn năm phải qua lớp bồi dưỡng về văn bản pháp luật mới và các công nghệ mới, trải qua kiểm tra hợp cách mới được hành nghề tiếp. Các công việc như vậy đều do hội nghề nghiệp thực hiện.
Vấn đề cung cầu trong thị trường lao động chất lượng cao
Dịch vụ tư vấn cần nhân lực cấp cao được tào tạo bài bản. Thị trường lao động, kể cả lao động cấp cao, cũng như mọi thị trường khác đều vận hành theo các quy luật thị trường, trong đó có quy luật cung cầu, quy luật giá cả. Vì vậy nếu muốn phát triển nguồn nhân lực khoa học và công nghệ hay nhân lực cấp cao khác để “cung” thì trước tiên phải điều tra và tính toán dự báo nguồn “cầu” trong từng giai đoạn của chiến lược phát triển về cả chủng loại, số lượng và chất lượng. Hiền nhiên đây là “cầu” có năng lực thanh toán phù hợp quy luật giá cả thì bên “cung” mới quan tâm.
Nguồn “cung” nhân lực thường có độ trễ về thời gian vì còn cần thời gian đào tạo từ một vài năm (như các thí nghiệm viên) đến 4~5 năm (các cử nhân) hay lâu hơn nữa. Cần xóa bỏ quan niệm “phải đào tạo để có thể sử dụng ngay được” đang lan tràn trên các phương tiện truyền thông, vì nhà trường chú trọng đào tạo phần cơ bản của kiến thức nghề nghiệp, kiến thức đó còn cần được cụ thể hóa hơn nữa thì mới có thể đáp ứng công việc được giao. Nên hiểu rằng nhà trường chỉ mới cung cấp kiến thức còn kỹ năng và đạo đức nghề nghiệp chỉ có thể học được trong thực tiễn. Vì vậy sau khi ra trường, các chuyên viên tương lai còn phải qua giai đoạn “tập sự” dưới sự dìu dắt của người có kinh nghiệm được chỉ định (đối với kỹ sư thường là hai năm), sau đó qua sát hạch mới được nhận vào làm chính thức. Không hiểu vì sao hiện nay giai đoạn tập sự bị coi nhẹ, chỉ có hình thức và thời gian rất ngắn, thậm chí nhiều bên sử dụng còn bỏ qua giai đoạn này. Nguyên nhân có lẽ một phần vì bên sử dụng không hiểu sự cần thiết của giai đoạn tập sự, chỉ muốn “ăn sẵn”, nhưng mặt khác là do lương khởi điểm vốn đã rất thấp nên lương tập sự càng thấp hơn nữa (chỉ 75~85 % lương chính), không ai chịu nổi! Đồng thời cũng cần xóa bỏ ngay chế độ đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ tại chức chỉ để cấp bằng mà không có thực học.
Trong thị trường lao động, nếu có “cầu” với thù lao tương xứng thỏa đáng thì thị trường ắt sẽ đáp ứng nguồn “cung”, nhưng như đã nói, với độ trễ nhất định. Vì vậy cơ quan quản lý lĩnh vực lao động cần đưa ra dự báo có cơ sở khoa học về tình trạng dôi dư cũng như nhu cầu của từng loại lao động, kể cả nhân lực khoa học và công nghệ, trong những năm sau để hướng dẫn công tác bồi dưỡng đào tạo. Ngay cả những người đã qua đào tạo nhưng bị thất nghiệp cũng cần biết rõ bên sử dụng cần nhân lực có kiến thức gì để tự học hoặc dự lớp bồi dưỡng chuẩn bị ứng thí.
Vai trò của nhà nước trong phát triển nguồn nhân lực khoa học và công nghệ là đưa ra dự báo có cơ sở về nhu cầu của từng loại nhân lực chứ không nói chung chung, cần tạo khuôn khổ pháp lý cho việc tuyển dụng và sử dụng, và đưa ra chính sách lương bổng hợp lý trong khu vực công, đồng thời hướng dẫn chế độ thù lao trong khu vực kinh doanh và xử lý kịp thời các tranh chấp về lương thưởng của người lao động. Mặt khác, chính phủ tạo điều kiện và giúp đỡ cho các cơ sở đào tạo nguồn nhân lực khoa học và công nghệ (cả khu vực công và khu vực tư nhân) về đất đai và hạ tầng để phát triển, về tài chính (thuế, lãi suất tín dụng, học bổng), về đào tạo người thầy v.v. Kinh nghiệm Hàn Quốc cho thấy các nhà khoa học Hàn kiều sẵn sàng trở về nước làm việc nếu có nơi sử dụng đúng đắn và được thù lao thỏa đáng. Hiện nay nước ta có hàng vạn lưu học sinh tại các nước phát triển, trong số đó không ít nhân tài, vì vậy chính sách sử dụng nhân tài còn cấp bách hơn cả chính sách đào tạo nhân tài. Muốn vậy các cơ quan quản lý nhà nước về lao động và chế độ công chức cần đổi mới tư duy, nâng cao năng lực và tiếp thu kinh nghiệm quốc tế.
Kết luận
Phát triển thị trường dich vụ tư vấn chính là phát triển “cầu” đối với nguồn nhân lực chất lượng cao, do đó thị trường lao động với sự chỉ đạo và chính sách tạo điều kiên (enabling policy) của Đảng và Nhà nước chắc chắn sẽ nhanh chóng đáp ứng “cung”. Thị trường dịch vụ tư vấn vừa giúp nâng cao chất lượng và hiệu quả của nguồn nhân lực, vừa tạo ra nhiều việc làm cho thanh niên có học vấn, đồng thời mở đường cho nước ta tiến vào nền kinh tế tri thức, một lối đi tắt để thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình. Hiện nay nước ta đang tiệm cận với giai đoạn thứ hai của nền văn minh mà theo lý luận của Jean Fourastié (1907-1990) về ba khu vực kinh tế thì cơ cấu phân bố lực lượng lao động cho từng khu vực như sau:
· Khu vực một (sản xuất nguyên liệu): 50%
· Khu vực hai (chế biến): 30%
· Khu vực ba (dịch vụ): 20%.
Chắc rằng sau khoảng 20 năm nữa thì nước ta sẽ trở thành nước có thu nhập cao với thu nhập bình quân đầu người trên 12 000USD (tính theo tiêu chí hiện nay của WB), hướng tới giai đoạn thứ ba của nền văn minh với cơ cấu phân bố nhân lực tương ứng là 10%/20%/70%. Qua đó có thể thấy tầm quan trọng của khu vực dịch vụ, mà dịch vụ tư vấn là một bộ phận./.
|