Những công trình ở thượng nguồn ảnh hưởng như thế nào đến Đồng bằng sông Cửu Long?

(Chủ tịch VNCOLD trả lời phóng viên Phương Loan, Vietnamnet)

GS.TSKH. Phạm Hồng Giang, Chủ tịch Hội đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam (VNCOLD), Phó Chủ tịch Ủy hội Đập lớn Thế giới (ICOLD):

Dư luận chung gần đây có xu hướng gắn thủy điện với tai họa. Nhưng thủy điện là loại năng lượng sạch. Một số quốc gia sử dụng thủy điện ở tỷ lệ khá cao, thậm chí  đến gần 100% điện năng. Trên thế giới, không có nơi nào có nguồn thủy năng mà lại bị  bỏ qua.

Phát triển thủy điện cũng có mặt trái của nó và ta phải tìm mọi cách để hạn chế. Cũng giống như dùng lửa vậy, không phải vì sợ cháy nhà mà chúng ta tuyệt đối không dùng lửa.

Nếu vận hành tốt, các hồ thủy điện còn giúp điều tiết lũ, giảm bớt hạn cho vùng hạ du. Tuy nhiên, giữa yêu cầu dùng điện và các yêu cầu khác có nhiều lúc xung đột. Hạn hán, lũ lụt có phần nào gay gắt thêm không phải do thủy điện mà do người vận hành thủy điện đã thiếu  cân nhắc các lợi ích khác trong quá trình vận hành nhà máy.

Đơn cử, trước mùa lũ, nếu hạ mực nước trong hồ chứa, để khi lũ về, trữ trong hồ rồi mới xả dần xuống hạ lưu, thì hồ đã tham gia cắt lũ. Thế nhưng, nếu chỉ nghĩ đến sản xuất điện, việc giữ mức nước thấp trong hồ sẽ làm giảm sản lượng điện. Các hồ chứa đều giữ ở mức nước nào, làm lợi cho thủy điện nhưng lại không an toàn cho đập. Nếu hồ đầy nước, khi lũ về, không chỉ xả lũ mà hồ chứa lại xả thêm để hạ bớt nước hồ cho an toàn đập làm tăng lũ ở vùng hạ du.

Ngược lại, trong mùa khô, các hồ thủy điiện trữ nước 'triệt để', nguồn nước hạ du cạn kiệt, làm hạn hán gay gắt thêm.

Sông Lan Thương (là đoạn sông Mêkông chảy trên lãnh thổ Trung Quốc) dài 2146km, từ cao nguyên Tây Tạng (tỉnh Thanh Đảo) ở  độ cao hơn 5000 m so với mực nước biển về tới Vân Nam để sang vùng hạ du chỉ có độ cao 3-400 m có tiềm năng thủy năng rất lớn, hơn 80% nguồn thủy năng của toàn sông Mekong.. Trong kế hoạch, Trung Quốc sẽ phát triển 14 đập trên dòng chính, trong đó 4 đập đã hoàn thành và đang thi công 4 đập khác. Các đập còn lại đang trong giai đoạn chuẩn bị và thiết kế.

Phát triển thủy điện trên dòng Mêkông không chỉ có Trung Quốc mà nhiều quốc gia  ven sông khác cũng đều muốn phát triển thủy điện trên lưu vực, bao gồm cả dòng chính và dòng nhánh.

Năm nay, ĐBSCL không có lũ, sản xuất và đời sống khó khăn. Nguyên nhân cần được nghiên cứu và phân tích thêm. Các đập của Trung Quốc có ảnh hưởng tới ĐBSCL nhưng không nhiều, vì đập ở  thượng nguồn ở khoảng cách khá xa ĐBSCL, hơn nữa lưu vực sông Mekong chỉ có 18% thuộc lãnh thổ Trung Quốc và tổng lượng nước chỉ chiếm 13%. Mùa khô năm nay trong khu vực gay gắt hơn mọi năm. Đương nhiên, tình trạng hạn trên dòng Mêkông cũng có tác động nhất định  từ việc tích nước của các hồ chứa ở Trung Quốc, nhất là hai hồ chứa lớn mới xây xong, lại bắt đầu tích nước vào đúng mùa khô.

Phát triển đập ở khu vực 3 nước hạ du khác là Thái Lan, Lào, Campuchia sẽ gây ảnh hưởng trực tiếp đến ĐBSCL.

Qua nhiều năm hoạt động, Ủy ban sông Mêkông (MRC) đã nghiên cứu và đánh giá tác động thực của các đập, hồ chứa nước đối với khu vực hạ du như Việt Nam hay chưa?

Tư liệu của MRC khá đầy đủ ở nhiều lĩnh vực về tự nhiên và xã hội trong lưu vực. Nếu cần đánh giá dự án nào đó, MRC có đủ tư liệu để có  ý kiến. Tuy nhiên, ý kiến của MRC chỉ mang tính khuyến nghị, không có ràng buộc pháp lý quốc tế, còn quyết tâm thực hiện hay không lại hoàn toàn phụ thuộc vào quốc gia chủ nhà của con đập.

Hiện nay, thế giới vẫn chưa có được một luật về sông. Có lẽ đã đến lúc cộng đồng quốc tế cùng nhau xây dựng một Bộ luật về sông quốc tế.

Với sông Mêkông, năm 1995, các quốc gia thành viên đã kí kết Hiệp định Chiềng Rai về sông Mêkông. Theo Hiệp định, nguyên tắc cơ bản trong hợp tác giữa các quốc gia thành viên MRC là đồng thuận, bình đẳng và tôn trọng chủ quyền lãnh thổ. Các vấn đề liên quan hợp tác Mêkông luôn được xem xét và giải quyết bằng các quá trình tư vấn rộng rãi ở nhiều cấp. Nguyên tắc sử dụng nước công bằng và hợp lý của quốc tế cũng được áp dụng.

Đây là cơ sở pháp lý quan trọng và cho tới nay là duy nhất về tài nguyên nước và các tài nguyên liên quan trong lưu vực sông Mêkông để bảo vệ quyền lợi của nước hạ nguồn.

Yêu cầu tham vấn được đưa ra từ lâu, thế nhưng mới đây, lần đầu tiên Chính phủ một nước (Lào) đã gửi đề xuất lên MRC để tham khảo ý kiến về việc xây dựng đập trên dòng chính Mêkông, đập Xayaburi.

Đập Xayaburi là một trong những đập trong chuỗi 12 đập dự kiến xây dựng trên hạ nguồn sông Mêkông. Vừa qua, Quỹ Quốc tế bảo vệ thiên nhiên cho rằng nên tạm hoãn, ít nhất trong 10 năm tới để có những đánh giá chính xác về tác động của chúng lên dòng sông. Theo tổ chức này, chỉ cần một trong số 11 con đập này được xây dựng cũng đủ để phá vỡ sự liên tục của hệ thống sinh thái hạ lưu sông, và gây nên nhiều tác hại chồng chất...

Đúng vậy. Dù lên án Trung Quốc phát triển các đập thủy điện trên dòng Mêkông nhưng chính Thái Lan và Lào cũng rất muốn khai thác thủy điện trên dòng chính.

Đặc biệt, Thái Lan rất quan tâm phát triển thủy điện ở Lào, để tránh việc ngập đất Thái Lan do các hồ đập và được hưởng điện từ Lào bán sang. Thái Lan có cổ phần lớn ở hầu hết các dự án thủy điện của Lào.

Sự cân nhắc của các quốc gia đó có nhiều lý do, tính toán lợi hại, lo huy động vốn, nghe ngóng dư luận quốc tế, .. Cũng có thể còn lý do nữa là nếu họ khai thác sẽ khó đòi hỏi Trung Quốc quan tâm đến hạ du. Trong khi đó, đấy là những quốc gia  sẽ chịu thiệt lớn nhất và đầu tiên từ việc Trung Quốc xây dựng các đập lớn trên sông Mêkông.

Với Việt Nam, chúng ta không được hưởng lợi gì từ việc phát triển thủy điện trong dòng chính Mêkông. Nếu dừng các dự án xây đập thủy điện trên sông Mêkông thì là điều tốt.

Tuy nhiên, Việt Nam cũng nên tham gia một số dự án thủy điện ở Lào để có thể một mặt để mua điện, phục vụ nhu cầu trong nước, mặt khác sẽ  có thêm tiếng nói trong quá trình vận hành nhà máy. Nếu Việt Nam không tham gia thì nước khác cũng vào làm. Việt Nam có thể bị 'chậm chân'.

Không chịu tác động nhiều từ việc Trung Quốc xây dựng các đập lớn, vậy Việt Nam lo điều gì thưa ông?

Việc xây dựng các đập sẽ ảnh hưởng đến môi trường, dòng chảy và thủy sản. Người ta nhắc nhiều đến thiệt hại sinh trưởng của cá.  Ở nhiều nước, cùng với việc xây dựng hệ thống đập thủy điện, người ta đầu tư làm đường riêng cho cá đi qua đập. hạng mục này khá tốn kém nên thường bị 'lờ đi'. Không thấy đề cập tới điều này ở các đập trên sông Mêkông,.

Vấn đề chuyển nước từ sông Mêkông sang lưu vực khác cũng là nguy cơ. Mỗi quốc gia đều có những dự định riêng với qui mô khác nhau.

Hiện nay, Trung Quốc đã thực hiện chuyển nước từ miền Trung  lên miền Bắc, đáp ứng nhu cầu nước cho sự phát triển miền này, trong đó có các đô thị lớn như Bắc Kinh, Thiên Tân. Công trình chuyển được đánh giá là "vạn lý trường thành" về nước đang được triển khai tích cực. Tôi đã có dịp tham quan công trường xây dựng các tunen rất lớn dưới đáy sông Hoàng Hà.   

Nước ở sông Dương Tử, miền Trung Trung Quốc đang dồi dào, đủ đáp ứng yêu cầu hiện tại. Nhưng có thể sẽ đến lúc không đủ nước nữa. Trong khi đó, có đoạn ở Vân Nam, sông Dương Tử và sông Lan Thương (tên đoạn sông Mêkông chảy trên lãnh thổ Trung Quốc) chỉ cách nhau 60-70 km. Với kĩ thuật hiện nay, việc tạo đường hầm nối thông hai sông này tại đó không quá khó trong điều kiện hiện nay.

Thái Lan có yêu cầu sử dụng nước sông Mêkong để tưới cho vùng Đông Bắc và chuyển nước sang sông Chao Phraya phía nam đáp ứng nhu cầu nước ở Băng Cốc. Nước ngầm vùng này hạ thấp do bị khai thác quá mức và vì vậy cần được tiếp thêm nước.

Đương nhiên, việc chuyển nước nếu có thì chỉ xảy ra vào mùa khô và sẽ là mối nguy lớn với khu vực hạ nguồn Mêkông, nhất là ĐBSCL của Việt Nam.

Ngày 23/09 vừa qua, Ủy ban Đối ngoại Thượng viện Mỹ đã tổ chức phiên điều trần về kế hoạch xây dựng những con đập thủy điện trên hạ nguồn Mêkông sau khi Lào bày tỏ ý định thúc đẩy dự án đập Xayaburi.  Trong vài ngày tới, Hội nghị Cấp cao Mêkông - Nhật Bản và gặp gỡ cấp Bộ trưởng giữa Mỹ và các nước tiểu vùng sông Mêkông sẽ được tổ chức tại Hà Nội.  Ông lý giải như thế nào về mối quan tâm này?

Những  diễn biến trong lưu vực sông Mêkông từ lâu đã thu hút được mối quan tâm của giới chuyên gia nghiên cứu và dư luận thế giới, kể cả những nước ở ngoài lưu vực sông.

ĐBSCL là vựa lúa lớn, quan trọng ở Đông Nam Á góp phần đảm bảo an ninh lương thực thế giới. Thái Lan cũng là nước sản xuất lương thực lớn. Thế giới đang lo đối mặt với nguy cơ mất an ninh lương thực. Sông Mêkông càng được quan tâm.

Ủy ban sông Mêkông (MRC) tuy chỉ có 4 quốc gia thành viên Việt Nam, Campuchia, Lào, Thái Lan, nhưng từ lâu đã có tính quốc tế cao Hoạt động của MRC không giới hạn trong sự tham gia của 4 nước hạ nguồn đó mà rất nhiều nguồn  tài trợ  và chuyên gia đã đến từ các quốc gia khác, trong đó có Mỹ và châu Âu.

Từ hơn 10 năm trước, Nhật Bản đã quan tâm và hợp tác về vấn đề sông Mêkông. Vào thời điểm ấy, tôi là Thứ trưởng phụ trách công tác Mêkông của Việt Nam đã cùng với đại diện các quốc gia ven sông họp với Nhật Bản về hợp tác phát triển  bền vững sông Mêkông.

Vì thế, có thể nói việc họp Hội nghị cấp cao Mêkông - Nhật Bản hay cấp cao Mêkông - Mỹ đã được đề cập đến từ nhiều năm nay.

Liệu người ta có thể kì vọng gì từ sự tham gia của các cường quốc này trong hợp tác khu vực sông Mêkông?

Vấn đề sông Mêkông rất cần cơ chế cấp cao để thảo luận. MRC chỉ ở cấp cao nhất là Bộ trưởng các Bộ liên quan đến nguồn nước, do đó, có bàn cũng chỉ bàn được chuyện nước. Trong khi đó, vấn đề sông Mêkông không đơn giản chỉ là câu chuyện nước. Cần đặt nó trong sự hợp tác tổng thể trong chiến lược hợp tác và phát triển chung. Như thế, việc hợp tác Mêkông sẽ thuận hơn.

Việc tham gia của các cường quốc các quốc gia khác ngoài khu vực sẽ có tác dụng nhất định thúc đẩy đối thoại, hợp tác giữa các nước MRC với nhau cũng như với Trung Quốc.

Theo tôi biết thì Trung Quốc có quan niệm sông chỉ có tính quốc gia, không có khái niệm sông quốc tế. Hầu hết các sông lớn ở Đông Á, Đông Nam Á và Nam Á đều bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng. Những sông chảy về phía đông trong lãnh thổ Trung Quốc. Lãnh thổ Trung Quốc là thượng nguồn của các sông còn lại. Do đó, Trung Quốc ít có nhu cầu hợp tác với quốc gia khác đối với các sông đó.

Trung Quốc không tham gia MRC, dù đã được mời nhiều lần, có lẽ vì không muốn bị ràng buộc từ các yêu cầu của phía hạ du.

Sự quan tâm của thế giới, khu vực đối với sông Mêkông sẽ góp phần mở rộng đối thoại và hợp tác trong toàn lưu vực Mêkông. Ngay cả giữa các quốc gia hạ du Mekong cũng còn nhiều vấn đề tranh luận với nhau và tiếng nói của quốc tế cũng giúp sớm đi đến nhất trí.

Đóng góp ý kiến về bài viết này