XÂY DỰNG THÀNH PHỐ HÀ NỘI SỐNG TỐT

(Building Livable Hanoi City)

TS Phạm Sỹ Liêm

Viện trưởng,

Viện Nghiên cứu đô thị & Phát triển hạ tầng (IUSID)

1. Mở đầu

Sống tốt (livability) là xu hướng quản lý và phát triển đô thị nổi lên mạnh mẽ trên thế giới trong lúc giao thời giữa hai thế kỷ và đang ngày càng lan rộng (1)(2). Đó cũng là một trong bốn độ đo (dimensions) của Chiến lược phát triển đô thị bền vững được Ngân hàng Thế giới hậu thuẫn.

Trong bài này tôi xin nêu một số ý kiến vế việc vận dụng các khái niệm mới mẻ về cộng đồng sống tốt (Livable Communities) và đô thị sống tốt (Livable Cities) vào quản lý và phát triển Thành phố Hà Nội.

2. Các giai đoạn phát triển của Hà Nội từ 1975 đến nay

Từ 1975, TP Hà Nội mới có điều kiện phát triển trong hòa bình và trong 35 năm qua đã trải qua hai giai đoạn phát triển là:

1/ Giai đoạn 1975-1990: Hà Nội phát triển trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, một mặt khôi phục các công trình bị phá hoại, mặt khác xây dựng một số nhà máy, tiểu khu nhà ở, cung văn hóa và công trình hạ tầng như cầu Thăng long, cầu Chương Dương, với nguồn lực chủ yếu dựa vào nguồn viện trợ của các nước xã hội chủ nghĩa.

Mục tiêu chính của giai đoạn này là khắc phục hậu quả chiến tranh, phát triển công nghiệp và nhà ở, nhưng rồi do các khó khăn khách quan và chủ quan chung của đất nước mà kinh tế suy thoái, phố phường lâm vào tình trạng vắng vẻ tiêu điều, thiếu điện nghiêm trọng, hoạt động xây dựng đình trệ, việc cung ứng các nhu yếu phẩm rất khó khăn.

2/ Giai đoạn 1991-2010: Từ khi Đổi Mới, cùng với việc mở cửa và thu hút vốn đầu tư nước ngoài, nền kinh tế thị trường dần dần phát triển, khu vực dịch vụ tăng trưởng mạnh, tình hình nhà ở và cung ứng dịch vụ công cộng được cải thiện, mức sống nhân dân được nâng lên nhanh chóng và một bộ phận người dân trở nên giàu có. Phố phường lột bỏ vẻ ngoài xám xịt, hoạt động kinh doanh tấp nập, ban đêm đèn sáng rực rỡ, giao thông đô thị trở nên nhộn nhịp. Nhiều khu công nghiệp, khu đô thị mới được xây dựng ven đô và ở ngoại thành.

Mục tiêu phát triển của Thành phố trong giai đoạn này là thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Thành phố mở rộng ra nhiều và vươn lên cao, GDP bình quân đầu người tăng hơn 8 lần, bộ mặt đô thị mang dáng dấp hiện đại hơn, đang hình thành một CBD mới tại khu vực Mễ Trì, bổ sung cho CBD truyền thống là khu vực quanh Hồ Hoàn Kiếm và khu 36 phố phường.

 Trong 20 năm Thành phố đạt được nhiều thành tựu kinh tế to lớn, thế nhưng cũng đã xuất hiện nhiều “căn bệnh đô thị”. Luồng người di cư từ nông thôn ra thành thị ngày càng mạnh mẽ khiến dân số đô thị tăng nhanh; giao thông tắc nghẽn; môi trường ô nhiễm; chênh lệch giàu nghèo ngày càng lớn, tệ nạn xã hội và tội phạm tăng.

Khi sắp vào thập kỷ mới, một câu hỏi được đặt ra: giai đoạn phát triển hiện nay của Hà nội vẫn còn tiếp tục hay sẽ chuyển sang giai đoạn mới, và nếu như vậy thì mục tiêu của giai đoạn mới là gì?

Theo suy nghĩ và đánh giá của tôi thì từ 2011 trở đi, Thủ đô Hà Nội nên chuyển sang giai đoạn phát triển mới vì các nguyên nhân sau đây:

1/ Hà Nội được mở rộng nhiều và sắp có quy hoạch đô thị mới;

2/ Nước ta đã vượt qua ngưỡng nước nghèo và trở thành nước có thu nhập trung bình thấp, bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến chất lượng của phát triển để sau mươi, mười lăm năm nữa trở thành nước công nghiệp hóa về cơ bản;

3/ Trong bối cảnh hơn một nửa dân số thế giới đã vào sống trong đô thị và tương lai của đô thị toàn cầu đang đứng trước những thách thức vô cùng to lớn nên tư duy phát triển và quản lý đô thị trên thế giới đang được cách tân mạnh mẽ. Vì vậy tư duy phát triển và quản lý Hà Nội cũng như các đô thị khác của nước ta cũng cần được đổi mới và tiếp cận với xu hướng đô thị học hiện đại.

3. Sống tốt là nội dung quan trọng của quản lý và phát triển đô thị hiện đại

Nói chung, bất cứ đô thị hiện đại nào đều theo đuổi mục tiêu là thúc đẩy kinh tế phồn vinh và tạo cuộc sống thoải mái cho người dân. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, để đạt tới phồn vinh thì đô thị phải có năng lực cạnh tranh giỏi, còn để có cuộc sống thoải mái thì phải xây dựng đô thị sống tốt. Thực ra hai mặt này có quan hệ qua lại khăng khít: có cạnh tranh giỏi thì mới có cơ sở kinh tế cho đô thị sống tốt và ngược lại, đô thị sống tốt làm tăng năng lực cạnh tranh của đô thị. Cạnh tranh giỏi và sống tốt là tiền đề cho đô thị phát triển bền vững và đều là mục tiêu chủ yếu của quản lý và phát triển đô thị hiện đại, nhưng để việc thảo luận được tập trung hơn, bài này chỉ bàn về chủ đề đô thị sống tốt, còn chủ đề năng lực cạnh tranh của đô thị xin dành đến dịp thuận tiện khác.

 Khi loài người tiến vào thế kỷ 20, động lực để phát triển đô thị phồn vinh lúc ấy là nền sản xuất công nghiệp hóa dựa trên cơ khí hóa và điện khí hóa, giao thông đô thị chuyển từ xe ngựa sang ô tô. Các đô thị phát triển mạnh mẽ, nhưng rồi các căn bệnh của đô thị dần dần nẩy sinh và ngày càng trầm trọng. Từ thập kỷ 60 thế kỷ trước, nhiều học giả đã nhận ra và phân tích chúng, mà tiêu biểu là bà Jane Jacobs, tác giả cuốn sách nổi tiếng “Sự sống và cái chết của các đô thị lớn của Mỹ”(1961)(3). Họ cho rằng nguyên nhân chính của các bệnh đô thị là do chỉ đua nhau phát triển đô thị về mặt vật chất và kinh tế mà coi nhẹ yếu tố con người, cho nên họ kêu gọi phải phát triển đô thị nhân văn, lấy con người làm trung tâm; phải coi trọng nhu cầu tinh thần và tầm vóc con người, tạo ra không gian sống tốt, môi trường thuận lợi cho việc đi bộ, địa điểm hấp dẫn, đa dạng và giàu tình người, tôn trọng sự hài hòa giữa công trình nhân tạo với thiên nhiên, đề cao các giá trị văn hóa, gìn giữ các công trình, đường phố và khu phố là di sản lịch sử.

Năm 1996, tổ chức Habitat của Liên Hiệp Quốc tổ chức Đại hội lần thứ hai về chỗ ở của con người, chính thức đưa ra khái niệm về cộng đồng sống tốt và đô thị sống tốt. Tuy vậy các khái niệm đó hiện nay vẫn còn đang được tiếp tục hoàn thiện và cụ thể hóa hơn nữa.

Cộng đồng sống tốt nói chung dựa trên 10 thành tố quan trọng nhất sau đây:

1/ Khu vực công cộng thuận tiện cho việc đi bộ;

2/ Giao thông cơ giới ít, tốc độ thấp, không tắc nghẽn;

3/ Nhà ở tiện nghi, rẻ, vị trí tốt;

4/ Trường học, cửa hàng và công trình dịch vụ thuận lợi;

5/ Có vườn hoa và khoảng trống thuận tiện;

6/ Môi trường thiên nhiên trong lành;

7/ Cảnh quan khu vực phong phú, ngăn nắp;

8/ Cộng đồng tạo cho mọi người cảm nhận an toàn;

9/ Có bản sắc riêng về sinh thái, văn hóa và lịch sử;

10/ Có điều kiện thuận lợi cho sự gặp gỡ và giao tiếp.

Cộng đồng sống tốt phải tạo được bản sắc cộng đồng (character) . Người dân có cảm nhận quy thuộc (sense of belonging), cảm nhận địa điểm (sense of place).

Đô thị sống tốt có liên quan đến rất nhiều thành tố, đô thị càng lớn thì các thành tố đó càng phức tạp, nhưng nói chung là có môi trường sinh thái tốt, các di sản văn hóa và lịch sử được bảo tồn, dịch vụ công cộng đô thị được cung ứng đầy đủ, phúc lợi của người dân được chăm lo, cộng đồng được tham gia có hiệu quả vào quy hoạch, phát triển và quản lý đô thị…

Tùy thuộc vào điều kiện cụ thể của mỗi quốc gia mà khía cạnh này hay khía cạnh khác được nhấn mạnh hơn, chẳng hạn ở Hoa kỳ thì các tiêu chuẩn cơ bản để đánh giá đô thị sống tốt là có đầy đủ cơ hội tìm được việc làm, giáo dục phát triển, giao thông thuận tiện và có phong cảnh đẹp. Các phương tiện truyền thông nước Anh (4) khi bình chọn và xếp hạng đô thị sống tốt trên thế giới lại không xem xét các yếu tố kinh tế mà chỉ chú trọng đến mức độ an toàn và lành mạnh của đô thị, đến văn hóa, giáo dục và môi trường, đến kết cấu hạ tầng của đô thị. Trong khi đó báo chí nước Đức khi bình chọn đô thị sống tốt của nước mình thì yêu cầu trình độ giáo dục phải tương đối cao, đường phố an toàn, có đầy đủ cơ hội tìm được việc làm, người dân chung sống hài hòa, có không gian phong phú cho nghệ thuật và nghỉ ngơi thư giãn v.v. Còn trong một hội thảo năm 2006 của Hiệp hội khoa học Trung Quốc về chủ đề “Môi trường cư trú và đô thị sống tốt”, Hội khoa học đô thị Trung Quốc đưa ra hệ thống 6 nhóm chỉ tiêu lớn để đánh giá đô thị sống tốt, bao gồm: 1/ mức độ văn minh xã hội; 2/ mức độ phồn vinh kinh tế; 3/ mức độ tốt đẹp của môi trường; 4/ mức độ chịu tải của tài nguyên; 5/ mức độ tiện nghi của cuộc sống; và 6/ mức độ an ninh công cộng.

Tóm lại, đô thị sống tốt là quan điểm đô thị học mới, là mục tiêu phát triển và quản lý đô thị, và là chỉ tiêu đánh giá tổng hợp chất lượng của đô thị trong thời đại hiện nay.

Nhiều đô thị trên thế giới đã quán triệt quan điểm sống tốt vào trong quy hoạch đô thị như Vancouver (Canada) năm 1995 công bố Đồ án Thành phố (City Plan), xác định phương hướng phát triển thành phố sống tốt trong 30 năm; Luân Đôn năm 2004 đã công bố Quy hoạch Luân đôn mà cốt lõi là “đô thị sống tốt” với nhiều quy định cụ thể, trong đó có quy định rằng không được vì tăng trưởng kinh tế mà xâm phạm đến các không gian mở hiện có của thành phố.

4. Xây dựng cộng đồng sống tốt tại Thành phố Hà Nội

Từ xưa với truyền thống làng xã Việt Nam, người dân Hà Nội đã quan tâm xây dựng cộng đồng sống tốt, như phố gắn với phường, tức là với làng nghề, sống với tình làng nghĩa xóm tắt lửa tối đèn có nhau, coi trọng  cây xanh và mặt nước, giữ gìn và tôn tạo đền chùa miếu mạo, đoàn kết chống chọi thiên tai, địch họa…Người Hà Nội dù thuộc tầng lớp nào cũng sống có văn hóa, có lòng tự trọng cao, ứng xử lịch thiệp nhẹ nhàng theo nếp sống nổi tiếng của người Tràng An. Tình cảm cộng đồng càng thể hiện mạnh mẽ trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Ngày nay, khách từ xa đến đều nhận thấy thái độ thân thiện của người Hà Nội.

Là Thủ đô có lịch sử nghìn năm, Hà Nôi có nhiều di sản lịch sử, văn hóa và cảnh quan ở tầm quốc gia như Hoàng thành, Văn Miếu, Đền Trấn vũ, Chùa Một Cột, Chùa Trấn quốc, Hồ Hoàn Kiếm, Hồ Tây, khu phố cổ, công trình kiến trúc Pháp, khu Ba đình …, tạo nên bản sắc Thăng Long-Hà Nội.

Tuy vậy, các thành tố tích cực nói trên bây giờ đã bị suy giảm và phai nhạt đi nhiều, mặt khác nhiều mặt tiêu cực mới lại nẩy sinh như ùn tắc giao thông, ô nhiễm môi trường và sự thờ ơ xa cách, nhiều khi tàn nhẫn trong quan hệ con người. Tình trạng tham nhũng cũng góp phần làm xói mòn đáng kể những giá trị tinh thần và văn hóa mà người Tràng An đã tích lũy được. Vì vậy đã đến lúc người Hà Nội và bộ phận tinh hoa của họ cần nhận thức rõ các hiểm họa để cùng chung sức khôi phục và phát triển cộng đồng sống tốt dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ Thành phố.

Trong điều kiện cụ thể của Hà Nội, tôi nghĩ mỗi phường nên xây dựng thành cộng đồng sống tốt vì có quy mô thích hợp, có sẵn bộ máy chính quyền và đoàn thể, lại đang triển khai phong trào phường văn hóa. Chỉ cần chúng ta quyết tâm gột bỏ lề lối quan liêu, chuộng hình thức, “đánh trống bỏ dùi” mà coi trọng phát huy dân chủ, thi hành thực sự quy chế dân chủ ở cơ sở để nhân dân tham gia vào việc đề ra chương trình và kế hoạch rất cụ thể phù hợp với đặc thù của phường mình thì chắc hẳn sẽ phát động được phong trào xây dựng cộng đồng sống tốt. Các phường đông người nghèo, hạ tầng kinh tế và xã hội còn thiếu thốn cần được chính quyền thành phố trợ giúp về tài chính để cải thiện cơ sở vật chất của phường theo phương thức nâng cấp đô thị mà Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam đã tài trợ thực hiện có hiệu quả tại Thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Hải phòng và Nam Định. Các tiểu khu nhà ở cũ cần được cải tạo thành cộng đồng sống tốt có đường phố chính  và giao thông quá cảnh theo mô thức TOD (Transit Oriented Development), tốt nhất là bằng cách tổ chức và giúp đỡ người dân sống tại chỗ tự quyết định chủ trương và quy hoạch cải tạo toàn diện tiểu khu của mình rồi thực hiện nó thông qua các hợp tác xã nhà ở. Tại các khu đô thị mới đa chức năng, cần hình thành đường phố chính hiện đại, tầng dưới cùng phải thẳng hàng và có mái hiên để tiện đi bộ trong mọi thời tiết. Các khu này đều phải có công viên, vườn hoa và sân chơi thiếu nhi. Nên khuyến khich xây dựng vườn trên mái các chung cư cao tầng để làm không gian xanh cho người sống trong chung cư đó cùng sử dụng và tăng cơ hội giao tiếp.

5. Xây dựng Thành phố Hà Nội sống tốt

Hiển nhiên Thành phố Hà Nội sống tốt phải có các cộng đồng sống tốt, nhưng như thế vẫn chưa đủ, vì rằng có nhiều thành tố của đô thị sống tốt phải được phát triển ở cấp thành phố.

Như trên đã nói, mục tiêu sống tốt phải phù hợp với đặc thù và trình độ phát triển của mỗi đô thị. Muốn xây dựng Thành phố Hà Nội sống tốt thì trước tiên phải xây dựng mục tiêu sống tốt cho thành phố trong khoảng 20 năm tới, rồi căn cứ vào đó mà đánh giá hiện trạng, xây dựng tiêu chí cần đạt tới trong từng giai đoạn 5 năm. Thực ra, một số nội dung thành phố sống tốt đã có trong dự thảo Quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội 10 năm 2011-2020 của Thành phố như tăng trưởng GDP,phát triển hệ thống hạ tấng, giáo dục, y tế, văn hóa, nhà ở…, nay chỉ cần bổ sung thêm cho hoàn chỉnh mà thôi. Theo tôi, đó là các vấn đề giao thông đô thị, không gian công cộng và nghỉ ngơi thư giãn, tiết kiệm đât, nước và năng lượng, các khu vực trung tâm thương mại (CBD), cảnh quan sông hồ, vệ sinh công cộng, bảo tồn di sản văn hóa và lịch sử, lễ hội truyền thống, đấu tranh chống tội phạm và các tệ nạn xã hội, nông nghiệp đô thị …, đều là những chủ đề rộng lớn cần đến sự tham gia đóng góp ý tưởng của các chuyên gia và toàn thể nhân dân. Ngoài ra, vùng núi Ba Vì là viên ngọc quý của Hà Nội, việc phát triển và quản lý khu vực này phải là một nội dung quan trọng trong chương trình xây dựng Thành phố Hà Nội sống tốt.

6. Tổ chức thực hiện

Trước tiên, đề nghị bổ sung chủ trương xây dựng thành phố sống tốt vào Quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội 10 năm 2011-2020. Tiếp theo đó là thành lập Ủy ban đô thị sống tốt, với Văn phòng đô thị sống tốt của UBND Thành phố làm thường trực, để soạn thảo Chương trình xây dựng đô thị sống tốt đến năm 2030 theo phương thức từ dưới lên, thu hút sự tham gia rộng rãi và thiết thực của các chuyên gia, cộng đồng và các tổ chức xã hội.

Ngày 2 tháng 6 năm 1992 Hội đồng Thị chính Vancouver quyết định lập ra quy hoạch chiến lược phát  triển thành phố với trọng tâm là xây dựng cộng đồng có bản sắc, gọi là “City Plan”,và kêu gọi sự tham gia của công chúng. Sau ba năm chuẩn bị, tháng 6 năm 1995, City Plan mới được thông qua và đem ra thực thi trong thời hạn 30 năm.

Năm 2005, Bắc kinh thông qua quy hoạch phát triển tổng thể cho thời kỳ 2004-2020, lần đầu tiên đưa đô thị sống tốt vào mục tiêu của quy hoạch phát triển và nêu lên những ý tưởng cụ thể để thực hiện. Thời kỳ 15 năm chia thành 3 giai đoạn: giai đoạn 1 đến năm 2008 làm công tác chuẩn bị và đưa khái niệm đô thị sống tốt đi vào lòng người; giai đoạn 2 đặt trọng điểm vào bảo vệ môi trường sinh thái và xây dựng môi trường văn hóa tốt đẹp; giai đoạn 3 triển khai toàn diện và hài hòa trên các phương diện chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa và sinh thái tự nhiên.. Khi Quốc vụ viện phê chuẩn quy hoạch của Bắc kinh thì cũng là lần đầu tiên trong văn kiện của chính phủ dùng cum từ đô thị sống tốt. Những năm sau đó nhiều đô thị Trung Quốc cũng đưa đô thị sống tốt vào mục tiêu phát triển.

Trong quá trình thực hiện Chương trình, Ủy ban đô thị sống tốt làm nhiệm vụ giám sát và đánh giá, giúp UBND Thành phố bình tuyển cộng đồng sống tốt, phát hiện kịp thời các thiếu sót để chấn chỉnh, bổ sung.

Ở cấp quốc gia, Bộ Xây dựng giúp Chính phủ tổ chức và chỉ đạo Chương trình quốc gia về đô thị sống tốt.

Cộng đồng sống tốt thu hút mạnh mẽ sự quan tâm của chính phủ Hoa Kỳ, nên Tổng thống B. Clinton năm 1999 lập ra Văn phòng Cộng đồng sống tốt (Community Livability Office).

7. Kết luận

Kỷ niệm Nghìn năm Thăng Long vào lúc đang diễn ra đại hội Đảng các cấp thực là dịp thuận lợi để bàn về một giai đoạn mới trong quá trình lớn lên và trưởng thành của Thủ đô Hà Nội. Sống tốt hẳn là một trong các chủ đề trung tâm của giai đoạn phát triển hướng tới bền vững này.

Có liên quan đến đô thị sống tốt là các chủ đề chế độ dự trữ đất và nông nghiệp đô thị rất đáng được Thành phố quan tâm. Vấn đề tính cạnh tranh đô thị cũng nên sớm được thảo luận.

Một phần của Hà Nội trước đây, nơi gọi là khu phố Tây được xây dựng theo mô hình đô thị truyền thống của nước Pháp, vốn dĩ đã là nơi sống tốt (cho các thực dân). Vì vậy ngày nay, song song với việc học hỏi các kinh nghiệm quốc tế hiện đại, các chuyên gia đô thị nước ta cũng nên có sự đánh giá quy hoạch khu phố Tây này một cách khoa học để rút ra bài học bổ ích cho việc xây dựng Hà nội sống tốt trong giai đoạn mới.

Trong các thách thức đối với xây dựng Hà Nội sống tốt, bài học của Đổi Mới cho thấy “ đổi mới tư duy là khó nhất”. Chúng ta cũng không quên lời căn dặn của Bác Hồ là “chủ trương một, quyết tâm ba, biện pháp bảy” và “dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng xong”.

Tôi tha thiết mong rằng Hà Nội ta, nơi Bác Hồ đọc bản Tuyên ngôn Độc lập và cũng là nơi Bác hiện đang yên nghỉ, sẽ được xây dựng thành Thành phố sống tốt và đóng góp được nhiều kinh nghiệm quý báu cho phát triển đô thị cả nước.

Tham khảo:

1. Phạm Sỹ Liêm, Đưa tư duy phát triển hiện đại vào quy hoạch và quản lý đô thị nước ta. Người Xây dựng 7/2008.
2. Phạm Sỹ Liêm, Vấn đề cải tạo các tiểu khu nhà ở Hà Nội. Người Xây dựng, 5/2008.
3. Jacobs, J., The Death and Life of Great American Cities. Random House. New York, 1961.
4. The Economist (Anh). Các tiêu chí đánh giá đô thị sống tốt:

1/Hiểm họa tội phạm bạo lực;2/Hiểm họa xung đột quân sự và chủ nghĩa khủng bố;3/Thứ hạng về sức khỏe và bệnh tật;4/Thứ hạng về công trình văn hóa;5/Năng lực về giải trí;6/Thứ hạng về khí hậu;7/Thứ hạng về tiêu dùng và năng lực dịch vụ;8/Thứ hạng về tham nhũng và mức độ minh bạch;9/Thứ hạng về hạ tầng giao thông;10/Thứ hạng về mức độ dự trữ nhà ở;11/Chỉ số tổng hợp về giáo dục;12/Thứ hạng về mạng dịch vụ công cộng.

Tháng 9 năm 2010 

Đóng góp ý kiến về bài viết này