|
|
Xây đập trong lưu vực Mekong
dẫn tới thảm họa môi trường
|
Brahma Chellaney
Australian Strategic Policy Institute (ASPI)
Các dự án xây đập lớn đã trở thành trò ưa thích của một số chính phủ mà đầu têu là Trung Quốc. Nhưng khác hẳn với hứa hẹn sẽ khắc phục tình trạng khan hiếm nước từ những người ủng hộ chủ trương này, các đập lớn đang góp phần làm suy kiệt con sông và làm trầm trọng tình trạng khô hạn. Không ở đâu lại thấy rõ hơn tại lưu vực sông Mekong, nơi dòng chảy đang ở ngưỡng thấp nhất trong lịch sử.
Được biết đến như “người mẹ nước” tại Lào và Thái Lan, Mekong chảy từ cao nguyên Tây Tạng, do Trung Quốc kiểm soát, ra Biển Đông, qua Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Mỗi năm, những người nông dân ở lưu vực sông, vựa thóc lớn nhất của châu Á, sản xuất lượng gạo đủ để nuôi sống 300 triệu người. Lưu vực này cũng tự hào là nơi có nghề cá lớn nhất thế giới, chiếm khoảng 25% sản lượng đánh bắt cá sông trên toàn cầu.
Tuyến đường thủy thiết yếu này đang bị đe dọa, chủ yếu xuất phát từ loạt đập ‘khủng’ của Trung Quốc, được xây dựng gần ranh giới cao nguyên Tây Tạng, ngay trước khi sông Mekong chảy vào Đông Nam Á. Hiện 11 đập đang vận hành, với tổng công suất phát điện lên tới 21.300 MW, lớn hơn tổng công suất thủy điện lắp đặt tại tất cả các quốc gia phía hạ nguồn. Chúng đang tàn phá môi trường, kinh tế và cả địa chính trị.
Thoạt đầu, bởi sự giảm sút của dòng nước ngọt và phù sa giàu dinh dưỡng mà những đập ‘khủng’ này là nguyên nhân gây ra suy thoái tại đồng bằng sông Cửu Long. Hậu quả là tình trạng “xâm nhập mặn” đã buộc người nông dân trồng lúa phải chuyển sang nuôi tôm hoặc trồng lau sậy.
Ngoài ra, theo một nghiên cứu của Ủy hội sông Mekong, việc phát triển thủy điện đến năm 2040 – bao gồm cả một số đập ‘khủng’ của Trung Quốc đang được xây dựng hoặc đã được lên kế hoạch – sẽ dẫn tới trữ lượng cá sẽ giảm 40-80%. Cá di trú sẽ biến mất.trên phần lớn lưu vực mà lúc này đang đứng thứ hai sau lưu vực sông Amazon về sự đa dạng loài cá,
Các đập cũng làm gián đoạn chu kỳ lũ lụt hàng năm của Mekong, vốn giúp đất canh tác tái màu mỡ một cách tự nhiên nhờ phù sa giàu dinh dưỡng được rải và nhờ mở rộng các vùng nuôi cá. Đầu mùa hè năm nay, việc bảo trì đập Cảnh Hồng ở Trung Quốc đã phải nước xả gấp. Các đợt lũ xả tiếp theo đã tàn phá mùa màng và hủy hoại đàn cá, gây thiệt hại cho người dân địa phương tại Thái Lan và Lào
Trung Quốc sau đó lại đổ đầy hồ Cảnh Hồng bằng chính nước sông Mekong. Nước chảy nhỏ giọt ở hạ lưu kết hợp với tình trạng khan hiếm nước do lượng mưa giảm 40% trong mùa. Theo báo cáo của Ủy hội sông Mekong, thay vì tràn đầy nước vào mùa hè, mực nước sông năm nay đã xuống thấp kỷ lục, làm cạn kiệt nguồn cá và kéo lùi năng suất lúa. Tại Thái Lan, tổng lượng nước trong hồ chứa đã giảm 24% trong năm nay, do các đợt hạn hán nghiêm trọng đến mức Chính phủ Thái Lan, do Tướng Prayut Chan-o-cha lãnh đạo, đã phải ra lệnh cho các lực lượng vũ trang hỗ trợ ứng phó.
Bất chấp tất cả, Trung Quốc vẫn không có dấu hiệu nào cho thấy họ sẽ giảm các kế hoạch xây dựng đập một cách điên cuồng. Đối với Chính phủ Trung Quốc, các siêu đập thủy điện là biểu tượng đáng tự hào của họ về năng lực kỹ thuật. Vì vậy, nước này không chỉ vận hành nhiều đập lớn hơn các quốc gia khác trên thế giới gộp lại mà còn sở hữu một đập lớn nhất, đập Tam Hiệp, và có kế hoạch xây dựng một đập lớn chưa từng thấy, gần khu vực tranh chấp biên giới với Ấn Độ, ở giữa vùng núi Himalaya.
Tuy nhiên, việc xây dựng các đập của Trung Quốc không chỉ là niềm tự hào dân tộc. Do tình trạng hạn hán đang trở nên thường xuyên và trầm trọng hơn, mạng lưới đập của Trung Quốc còn cho phép quốc gia này gia tăng đòn bẩy đối với các quốc gia khác tại vùng hạ lưu sông Mekong. Năm 2016, Trung Quốc đã xả “nguồn nước khẩn cấp” từ một trong các đập để đối phó với một đợt hạn hán lớn của các quốc gia tại hạ lưu. Hiện nay, một lần nữa, Trung Quốc lại hứa hẹn sẽ xả thêm nước để cứu khô hạn. Đó là một lời nhắc nhở rất khó chịu rằng, trong một chừng mực nào đó, các quốc gia vùng hạ lưu Mekong vẫn phải phụ thuộc vào thiện chí của Trung Quốc.
Thời gian tới, đến lượt Trung Quốc rất có thể sẽ đưa ra yêu sách đối với các quốc gia trong tình cảnh cần nước một cách tuyệt vọng và họ khó mà có thể từ chối. Tóm lại, Trung Quốc có thể sử dụng các đập của họ nhằm dùng nước như một thứ vũ khí
Hơn nữa, mặc dù Trung Quốc là quốc gia xây đập hàng đầu thế giới, với một chương trình đầy tham vọng chuyển nước sông xuyên lưu vực, nhưng không chỉ có thế. Lào là quốc gia nằm lọt bên trong lục địa đang tìm cách xuất khẩu thủy điện, chủ yếu sang Trung Quốc và Thái Lan, chỗ dựa chính của nền kinh tế Lào. Gần đây, quốc gia này cũng vừa xây xong đập Xayaburi bất chấp sự phản đối của Việt Nam và Campuchia. Đập Xayaburi hiện đang trong quá trình thử nghiệm và sẽ bắt đầu phát điện vào tháng 10 năm nay.
Mặc dù nhỏ hơn các siêu đập của Trung Quốc nhưng đập Xayaburi vẫn gây ra các tác động. Việc đổ đầy hồ chứa và chạy thử của đập Xayaburi đã ảnh hưởng tới dòng chảy của các phụ lưu Mekong ở vùng hạ lưu Thái Lan, làm trầm trọng thêm tình trạng hạn hán ở đây. Hiệu ứng mà đập này gây ra đủ khiến Chính phủ Thái Lan, quốc gia đồng ý mua 95% số điện năng mà đập tạo ra – đã yêu cầu Lào ngừng thử nghiệm cho tới khi hạn hán dịu bớt.
Nhưng ở đây, cũng vậy, Trung Quốc vẫn đóng một vai trò nào đó. Là nhà đầu tư lớn nhất ở Lào, Trung Quốc đang tài trợ và xây dựng quá nửa các dự án đập lớn trên lãnh thổ quốc gia này. Tương tự, ở Campuchia, Trung Quốc vừa hoàn thành dự án đập thứ bảy và chưa phải là dự án đập cuối cùng.
Các đập có xu hướng tạo ra người thắng cuộc ở thượng nguồn, nơi người dân nhận được nước và thủy điện nhiều hơn, và còn người thua cuộc thì ở hạ lưu. Tại vùng Mekong, trong giai đoạn ngắn, số người thua cuộc vượt xa số người thắng cuộc. Tuy nhiên, về lâu dài, sự hủy hoại môi trường khiến cho không có người nào thắng cuộc. Cách duy nhất để tránh một tương lai ảm đạm cho toàn vùng là chấm dứt việc đơn phương xây dựng các đập và đặt toàn lưu vực Mekong trong sự cộng tác rộng rãi giữa các cơ quan, tập trung vào bảo vệ quyền của mỗi quốc gia và yêu cầu họ thực hiện nghĩa vụ của mình đối với người dân, các nước láng giềng và với cả hành tinh.
A.H.A. giới thiệu
Mời xem nguyên văn tiếng Anh tại phần tiếng Anh-Pháp
|