Suy nghĩ về Nghị quyết 120 của Chính phủ   TS.Tô Văn Trường

Nghị quyết 120 ban hành ngày 17-11-2017 đến nay mới được chừng 3 năm 4 tháng, nhưng đã có cuộc họp lần thứ 3, nói lên sự quan tâm của Chính phủ đối với sự phát triển của ĐBSCL.

Tư duy tiến bộ

Nghị quyết 120 mang tư tưởng tiến bộ, coi con người là trung tâm và kêu gọi tôn trọng quy luật tự nhiên, xem nước mặn, nước lợ, nước ngọt đều là tài nguyên. Trước đây, chủ yếu coi ĐBSCL là vựa lúa lương thực, thực phẩm của cả nước, mà bỏ qua các giá trị khác của một nơi để sinh sống của con người. Khi biết tôn trọng quy luật tự nhiên (theo 4 tầng của tháp kiến thức) để vận dụng, nương theo quy luật tự nhiên và các tác động chỉ nên làm ở những vùng có thể mang lại lợi ích lớn nhất và thiệt hại ít nhất sẽ tạo nên triết lý sống thông minh ở vùng sông nước có đặc thù như ĐBSCL.

Một định hướng chiến lược trong Nghị quyết 120/2017 rất chuẩn xác là “lấy tài nguyên nước là yếu tố cốt lõi, là cơ sở cho hoạch định chiến lược, chính sách, qui hoạch phát triển vùng, cần phải được quản lý tổng hợp trên toàn lưu vực”.

Một nét tiến bộ nữa là ĐBSCL coi trọng quy hoạch tích hợp theo luật quy hoạch, có nghĩa là xem vùng nước biển bao quanh ĐBSCL là một bộ phận không tách rời của đồng bằng. Quy hoạch tích hợp là nền tảng để các quy hoạch ngành và các địa phương thực hiện trong bài toán tổng thể.

Các khó khăn trở ngại

Nghị quyết 120 thực ra là tư tưởng nhiều hơn, nó đòi hỏi phải diễn dịch ra thành kế hoạch hành động cụ thể.

Nghị quyết bao phủ vấn đề toàn diện về đối phó với biến đổi khí hậu và phát triển của ĐBSCL. Nhưng trong Hiến pháp và luật pháp không có tổ chức thể chế vùng, nhưng còn may là phân vùng quy hoạch của Chính phủ (không phải Quốc hội quy định) có vùng ĐBSCL. Do đó, không có tổ chức chính thức của nhà nước quản lý cấp vùng, không có ngân sách vùng, mặc dù trong nghị quyết 120 giao Bộ KHĐT rà soát, đánh giá "cơ chế thí điểm điều phối vùng".

Như vậy, việc phân công công việc, trách nhiệm là theo tỉnh và bộ ngành (có trách nhiệm về các vấn đề liên tỉnh, vùng). Điều này, đòi hỏi sự phối hợp giữa các bộ ngành và địa phương chặt chẽ hơn, sự điều hòa phối hợp nhiều hơn của Chính phủ, nhất là trong điều kiện chức năng nhiệm vụ giữa các bộ/ngành còn bị chồng chéo.

Vậy nên trước mắt cho 5 năm tới Chính phủ chỉ nên lựa chọn vài vấn đề có tính chất liên ngành điển hình như giao thông, thủy lợi để tập trung chỉ đạo phối hợp, có thể đó là thể chế như xây dựng quy chế (ít nhất phải là nghị định Chính phủ, chứ Quyết định của Thủ tướng như Quyết định số 593/QĐ-TTg là chưa đủ) về điều phối từ cơ quan cấp vùng như trong nghị quyết 120 là Hội đồng điều phối vùng- các tỉnh không muốn thêm một “cái mũ” trên đầu và phối hợp vùng (giữa các tỉnh) với mức độ bắt buộc thi hành ở chừng mực nào để có ý nghĩa và xây dựng hạ tầng, còn giáo dục thì có lẽ không phải vấn đề liên tỉnh.

Quy hoạch tổng thể vùng ĐBSCL đã có dự án do WB tài trợ nhưng có lẽ nên dựa vào khuôn khổ của chuyên gia WB, còn quy hoạch cụ thể phải do chuyên gia Việt Nam hấp thu và chuyển hóa: những gì phù hợp và những gì không phù hợp với điều kiện cụ thể của VN về tự nhiên, kinh tế, xã hội, nhất là cụm dân cư, khu đô thị và các vấn đề liên quan như cấp nước sạch, xử lý chất thải.

Các dự án  phải được được xây dựng dựa trên cơ sở khoa học về cả tác động tới môi trường và kinh tế tài chính (đối với dự án nhà nước) ngay từ khi đưa ra chủ trương. Cần phản biện dự án một cách khách quan (từ những người không có lợi ích liên quan). Ít nhất thì các Bộ phải thực hiện công khai thông tin trang thông tin điện tử của mình.

Trước hết, cần rà soát lại các quy hoạch phát triển ngành, địa phương đã có tại đồng bằng sông Cửu Long. Quy hoạch mới cần chuyển từ “sống chung với lũ” sang “chủ động sống chung với lũ, ngập, nước lợ, nước mặn” trên cơ sở quy hoạch tổng hợp tài nguyên nước theo lưu vực sông; sử dụng tiết kiệm, hiệu quả và bền vững tài nguyên nước, chủ động bảo đảm nguồn nước ngọt cho sinh hoạt của người dân và vùng kinh tế nước lợ, nước mặn; khai thác hợp lý tiềm năng tài nguyên nước lợ, nước mặn ở vùng ven biển phục vụ phát triển kinh tế - xã hội. Mọi dự án, công trình phải được cân nhắc, tính toán kỹ lưỡng trên cả 3 mặt: kinh tế, xã hội và môi trường, được phản biện khách quan, khoa học.

Từ quy hoạch tích hợp thì mới đánh giá được mỗi kế hoạch 5-10 năm có thực hiện đúng nghị quyết và đạt được mục tiêu năm 2050 và tầm nhìn 2100 như thế nào? Vì vậy cần đánh giá kỹ việc rà soát quy hoạch ngành, soạn quy hoạch tổng thể  đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 thật bài bản và khoa học.

Trong nghị quyết có phân công cụ thể các Bộ và các địa phương phải làm các việc gì và phối hợp ra sao, nên mỗi bộ và cơ quan địa phương cần đánh giá cụ thể, đặc biệt chú trọng các việc phối hợp liên ngành và liên vùng. Giải pháp hữu hiệu nhất vẫn là tổ chức quản lý khai thác tài nguyên nước theo lưu vực sông.

Lĩnh vực nông nghiệp

- Nghị quyết 120 đưa ra chiến lược chuyển đổi cơ cấu sản xuất, trong đó đặc biệt cây ăn trái, song lại không có giải pháp hỗ trợ bảo quản chế biến nên gây khó khăn trong khâu tiêu thụ.

- Nghị quyết bỏ hẳn chăn nuôi ra khỏi chiến lược là một tồn tại lớn, trong khi chăn nuôi ít bị ảnh hưởng nhất của biến đổi khí hậu, xâm nhập mặn. Chăn nuôi tại ĐBSCL nên ưu tiên cho chăn nuôi bò thịt, kết hợp chuyển đổi diện tích sản xuất lúa kém hiệu quả sang trồng cây, thức ăn chăn nuôi và chăn nuôi vịt đồng, nhất là mô hình lúa vịt.

- ĐBSCL có đầy đủ điều kiện để thực hiện chiến lược kinh tế/nông nghiệp tuần hoàn, nhất là khi phù sa suy giảm nghiêm trọng, đất thoái hóa...do vậy, cần phát triển chăn nuôi, luân canh và tái sử dụng phụ phẩm trồng trọt, chăn nuôi.

-Dự án thuỷ lợi cống Cái Lớn- Cái Bé giai đoạn 1. Cống Cái Bé đã hoàn thành phần chính của công trình đưa vào vận hành phục vụ kiểm soát mặn từ ngày 5/2/2021 ngay đầu mùa khô đã giúp kiểm soát mặn cho khoảng 20 nghìn ha sản xuất nông nghiệp của  Kiên Giang. Tỉnh Kiên Giang  đã không phải đắp khoảng 120 đập tạm sau cống Cái Bé vừa tiết kiệm được kinh phí, cải thiện điều kiện môi trường, không ảnh hưởng giao thông thuỷ và ứ đọng nước. Năm 2021 sẽ hoàn chỉnh cống Cái Lớn-Cái Bé cần tiếp tục quan trắc, đánh giá hiệu quả của hệ thống công trình này theo tinh thần của Nghị quyết 120.

Ngoài ra, cần sơ kết cho được kết quả quản lý tài nguyên nước trong mối quan hệ với nguồn cung (cả chất là lượng) và sử dụng. ĐBSCL yếu nhất là logistics, giao thông, hạ tầng. Trong bối cảnh nguồn lực có hạn, nên tạm dừng các công trình tại các vùng khác chưa thật cần thiết (như đường, cầu tại phía Bắc, các sân bay...) để xây dựng hệ thống giao thông thủy, bộ và thậm chí đường sắt tại ĐBSCL. Trong đó, giao thông ven  biển N3 là cơ hội lớn để khai thác kinh tế biển theo hướng thuận thiên vv...

Đóng góp ý kiến về bài viết này