MỘT SỐ Ý KIẾN
NHẬN XÉT VỀ DỰ ÁN
“QUY HOẠCH THUỶ LỢI CHỐNG NGẬP ÚNG
KHU VỰC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH”
Lưu Phú Hào
Chuyên gia quy hoạch thuỷ lợi
BBT. Như tin đã đưa (/Web/Content.aspx?distid=1451 ), Tổ Nghiên cứu do Bộ Nông nghiệp và PTNT thành lập đó hoàn thành Báo cáo “Qui hoạch Thuỷ lợi chống úng ngập khu vực TP HCM” và trình bày tại nhiều cuộc họp và Hội thảo. Rất nhiều ý kiến đồng tình song cũng có một số ý kiến khác. Chúng tôi đã đăng ý kiến của TS. Tô Văn Trường (mời xem Web/Content.aspx?distid=1455 ). Dưới đây là ý kiến của ông Lưu Phú Hào, chuyên gia lâu năm trong lĩnh vực quy hoạch thuỷ lợi. Mong các nhà nghiên cứu, các chuyên gia và bạn đọc tham gia thảo luận.
ba
I- Đặt vấn đề:
Tôi có thời gian khá dài sống và làm việc tại T.P.Hồ Chí Minh, nên biết và thấu hiểu nỗi khổ vì úng ngập ở thành phố này. Đây quả là một trong những vấn nạn, một căn bệnh kinh niên mãn tính, ngày càng trầm trọng vì tốc độ đô thị hoá đến chóng mặt ở đây. Vì quan tâm vấn đề này nên tôi thu thập một số thông tin trên các báo, đài nói về việc này. Sau đây là những bài báo tôi thấy tâm đắc hơn cả:
-Báo Nhân Dân ngày 7/3/2008 đăng bài: “Giải pháp chống ngập lụt trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Đức Cung;
-Cũng báo Nhân Dân ngày 10/3/2008 đăng bài “Tìm giải pháp chống ngập ở thành phố Hồ Chí Minh” của tác giả Đình Khánh và Đức Cung.
-Báo Nông thôn ngày nay chuyên đề “Thế giới và hội nhập ngày 15/3/2008 có bài “80.000 tỷ để bao đê TP.Hồ Chí Minh như Hà Nội” của tác giả Huỳnh Văn Bền.
Nhận thức đầu tiên của tôi sau khi đọc các bài báo trên là: việc tiêu nước để chống úng ngập cho TP.Hồ Chí Minh mà không phải dùng bơm, tức là hoàn toàn tự chảy, thì thật kỳ lạ, nhưng nếu làm được thì thật kỳ diệu.
Nay có trong tay hồ sơ dự án, tôi cố gắng đọc thật nhanh, xem nội dung các giải pháp kỹ thuật của dự án là gì mà đạt được sự kỳ diệu đó. Sau đây là một số nhận định của tôi về dự án “ Quy hoạch thuỷ lợi chống ngập úng khu vực thành phố Hồ Chí Minh” do Tổ công tác nghiên cứu đề xuất giải pháp chống ngập úng TP.Hồ Chí Minh thực hiện theo Quyết định của Bộ trưởng Bộ NN & PTNT số 3608 QĐ-BNN-KHCN ngày 15/11/2007.
II- Một vài nhận xét chung:
1-Về Quyết định số 3608, Điều 2 có câu: “Tổ công tác tự giải tán sau khi hoàn thành nhiệm vụ”.
Theo quy định trong Quy phạm kỹ thuật về lập Quy hoạch thuỷ lợi, sau khi quy hoạch thuỷ lợi được cấp có thẩm quyền phê duyệt, cơ quan lập quy hoạch đó còn có nhiệm vụ quản lý theo dõi việc thực hiện quy hoạch, các cơ quan thực hiện quy hoạch không được tự ý sửa đổi nội dung quy hoạch đã được duyệt, một khi có sự thay đổi phải có sự bàn bạc thống nhất với cơ quan lập quy hoạch, và phải được cấp có thẩm quyền ra quyết định về sự thay đổi đó. Vì vậy tôi thấy e ngại vì câu ở Điều 2 của Quyết định trên. Tình huống đặt ra là:
+Sau khi Tổ công tác đã tự giải tán, cơ quan nào sẽ chịu trách nhiệm tới cùng về nhiệm vụ theo dõi quản lý việc thực hiện quy hoạch đã được duyệt?
+Trong quá trình thực hiện quy hoạch đã duyệt, không tránh khỏi có những vấn đề phát sinh, đòi hỏi cơ quan lập quy hoạch phải nghiên cứu hoặc tính toán bổ sung hoặc điều chỉnh, nhưng Tổ công tác đã giải tán, ai chịu trách nhiệm việc này?
Vì vậy, với một dự án lớn và rất phức tạp như dự án này, việc thực hiện phải kéo dài nhiều năm, mà thành lập Tổ công tác như thế này, có gì đó không ổn về nguyên tắc tổ chức. Tôi chỉ e là sau khi được duyệt, Tổ tự giả tán, đến lúc nào đó dự án sẽ lâm vào cảnh bơ vơ không biết cậy nhờ vào ai. Việc thì to lớn như thế, phức tạp như thế, nhiều tiền như thế, thời gian thực hiện kéo dài nhiều năm như thế, mà không có cơ quan chủ quản về quy hoạch chịu trách nhiệm tới cùng, xin hỏi không lo làm sao được?
2-Giữa Quyết định giao nhiệm vụ và tên dự án không thống nhất:
-Tên Quyết định: “Thành lập Tổ công tác nghiên cứu đề xuất giải pháp chống ngập úng thành phố Hồ Chí Minh”.
-Tên Dự án: “Quy hoạch thuỷ lợi chống ngập úng khu vực thành phố Hồ Chí Minh”.
Đây là nguyên tắc: nhiệm vụ trong quyết định giao như thế nào, khi thực hiện phải theo đúng như thế. Nếu theo đúng câu chữ trong Quyết định 3608, thì có thể hiểu rất rộng: đề xuất ý kiến, nêu các ý đồ, ý tưởng, phương hướng chung nhằm giải quyết úng ngập ở địa bàn TP.HCM, như thế có thể gọi là “Đề xuất giải pháp”...Còn nếu theo đúng tên dự án là “Quy hoạch thuỷ lợi”, ta hiểu dự án này mới ở giai đoạn lập quy hoạch thuỷ lợi, chưa đề cập đến các giai đoạn tiếp sau như thiết kế kỹ thuật, bản vẽ thi công v.v....Đã đành rằng trong nội dung của quy hoạch này tất nhiên phải có sự “Đề xuất các giải pháp, biện pháp công trình thuỷ lợi”. Người trong cuộc thì tự hiểu ngầm là: Tổ công tác có nhiệm vụ đề xuất các giải pháp chống úng ngập ở TP.HCM thông qua việc lập quy hoạch thuỷ lợi. Nhưng với một Quyết định giao nhiệm vụ quan trọng như thế mà thiếu sự thống nhất, phải tự hiểu ngầm, phải diễn giải như trên, là sơ xuất ngay từ khâu dự thảo Quyết định cho Bộ trưởng ký.
3-Về cấu trúc của Báo cáo:
a)-Về “Tài liệu tham khảo”: Không có. Vì sao một đồ án lớn và phức tạp như thế này, mà không hề tham khảo bất cứ tài liệu gì, thì thật kỳ lạ, khó hiểu?
b)-Về “Phụ lục”: có 3 tập tài liệu là Phụ lục gồm:
-Bản đồ quy hoạch phát triển vùng;
-Thống kê công trình thoát nước;
-Thống kê công trình thuỷ lợi.
Theo kinh nghiệm chúng tôi vẫn làm: các tài liệu sau đây phải được kể vào là Phụ lục của Báo cáo Tổng hợp: đó là các Báo cáo chuyên đề về:
-Tính toán thuỷ văn-Khí tượng
-Tính toán chuyên đề Thuỷ lực
-Tính toán chuyên đề Hiệu ích kinh tế (IRR, B/C...)
-Báo cáo Đánh giá tác động môi trường.
(Các Báo cáo chuyên đề trên đã có, nhưng không được liệt kê là Phụ lục của Báo cáo chính).
c)-Về “Những căn cứ lập Quy hoạch”: bị lẫn lộn giữa “Tài liệu tham khảo” với “Căn cứ lập Quy hoạch”, cụ thể như sau:
i)-Về những căn cứ để lập Quy hoạch thuỷ lợi: Theo Quy phạm về lập Quy hoạch thuỷ lợi, những căn cứ gồm các tài liệu sau:
-Quyết định giao nhiệm vụ (ở đây là QĐ 3608)
-Các tài liệu cơ bản vùng dự án: tài liệu địa hình, địa chất, thổ nhưỡng, khí tượng-thuỷ văn, dân sinh-kinh tế-xã hội, quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội đã được duyệt.
-Quy phạm của Bộ về lập Quy hoạch thuỷ lợi: Tiêu chuẩn ngành, “Quy hoạch sử dụng tổng hợp và bảo vệ nguồn nước-Các quy định chủ yếu”, ký hiệu 14 TCN-87-95, ban hành theo Quyết định số 167 QĐ/KHKT ngày 28/10/1995 ( doThứ trưởng Bộ Thuỷ lợi Phan Sỹ Kỳ ký).
ii)-Về tài liệu tham khảo: gồm các đồ án, dự án, báo cáo có liên quan như trong Báo cáo Tổng hợp đã nêu ở phần “Căn cứ lập quy hoạch”.
4-Vì có những sai sót không đáng có nêu trên, để sửa chữa và điều chỉnh lại cho phù hợp với Quy phạm lập quy hoạch thuỷ lợi, chúng tôi đề nghị cần đối chiếu và tuân theo Tiêu chuẩn ngành ký hiệu 14 TCN-87-95, đặc biệt là các Chương:
-Chương 8: Quy hoạch thuỷ nông, phần “Tiêu”
-Chương 9: Quy hoạch cấp, thoát nước cho dân sinh và công nghiệp
-Chương 16: Quy hoạch phòng chống lũ
-Phần 5: Đánh giá tác động của các biện pháp thuỷ lợi đến môi trường
III-Một số ý kiến về Hệ số tiêu và Biện pháp công trình tiêu:
1-Về Hệ số tiêu:
Đây là dự án Quy hoạch thuỷ lợi giải quyết nạn ngập úng ở TP.HCM, cho nên xét về bản chất, đây là Quy hoạch tiêu, mà nguyên nhân đã được xác định gồm tổ hợp của 3 yếu tố: Mưa-Lũ-Triều. Tuy nhiên trong các báo cáo không có chỗ nào nói về tính toán Hệ số tiêu, tuyệt nhiên không hề có đại lượng Hệ số tiêu (qtiêu=l/s/ha). Điều này là sự ngạc nhiên lớn của chúng tôi khi nghiên cứu Báo cáo Tổng hợp và Báo cáo tóm tắt.
Như chúng ta đã biết, Hệ số tiêu là một đại lượng rất quan trọng trong quy hoạch tiêu nói chung, nó quyết định quy mô công trình tiêu, dù biện pháp tiêu là tự chẩy hay bơm (dùng động lực). Với tiêu tự chẩy, Hệ số tiêu quyết định lưu lượng kênh tiêu và cống tiêu, quy mô kênh và cống tiêu; với tiêu bằng bơm, Hệ số tiêu quyết định lưu lượng trạm bơm tiêu, công suất điện cần thiết, số tổ máy bơm...Những kiến thức sơ đẳng này, kỹ sư thuỷ lợi ai cũng biết. Nếu không có Hệ số tiêu, không biết căn cứ vào đại lượng nào để xác định kích thước các kênh tiêu và các cống tiêu như trong các phương án công trình đã nêu. Điều này xin Tổ công tác khẩn thiết giải thích trước tiên.
Theo Báo cáo Tổng hợp, trong số các báo cáo chuyên đề có chuyên đề về Thuỷ văn-Khí tượng, nhưng chúng tôi không có các báo cáo chuyên đề này, cho nên cũng còn chút hy vọng là: Hệ số tiêu có thể được trình bầy ở một trong các báo cáo chuyên đề này chăng. Tuy nhiên, theo lý lẽ thông thường, trong Báo cáo Tổng hợp hoặc Báo cáo tóm tắt cũng cần phải nêu kết quả tính toán Hệ số tiêu, làm căn cứ tính toán quy mô công trình tiêu.
Còn một vấn đề khác liên quan Hệ số tiêu trong Quy hoạch chống ngập úng TP.HCM, đó là đối tượng được tiêu nước không chỉ có đất nông nghiệp (ở ngoại ô, các huyện ngoại thành), mà còn có các khu vực kiến trúc gồm nhà cửa, đường sá, khu công nghiệp, sân bay..., tức là tiêu cho kiến trúc, tiêu cho đô thị, cho nên Hệ số tiêu sẽ còn lớn hơn nhiều so với Hệ số tiêu cho nông nghiệp-cây trồng. Trong quy hoạch thuỷ lợi ai cũng biết nguyên tắc tiêu cho 2 đối tượng này rất khác nhau: Tiêu cho nông nghiệp khoảng 3-4 lít/s/ha vì nước trước khi tiêu được “chôn-giữ-giải-tháo”; ngược lại tiêu cho đô thị, kiến trúc, lại khác: mưa xuống hình thành dòng chảy là phải tiêu thoát ngay, có thế mới không gây ngập đường phố. Cho nên trong Quy hoạch chống úng ngập TP.HCM, tức là tiêu cho cả diện tích đô thị và diện tích đất nông nghiệp, Hệ số tiêu sẽ không chỉ là 3-4 lít/s/ha, mà phải lớn hơn, nhưng là bao nhiêu? Đề nghị Tổ công tác cần lý giải cho câu hỏi này sao cho thoả đáng.
Nói tóm lại, với Quy hoạch chống ngập úng khu vực TP.HCM, Hệ số tiêu là thông số kinh tế-kỹ thuật rất quan trọng của dự án, chúng tôi rất muốn biết Tổ dự án tính toán xác định Hệ số tiêu cho cả cây trồng và kiến trúc như thế nào, tài liệu tính toán Hệ số tiêu nằm ở đâu trong hồ sơ Dự án?
2-Về biện pháp công trình tiêu: Tự chẩy hay phải bơm?
Quy hoạch chống ngập úng khu vực bờ hữu sông Sài Gòn-Nhà Bè (vùng I) rộng 2.110 km2, nằm giữa sông Sài Gòn và sông Vàm Cỏ, khống chế hầu hết các quận, huyện của TP.HCM và phần đất của các huyện Đức Hoà, Bến Lức, Cần Giuộc và Cần Đước của tỉnh Long An. Đây là vùng rất phức tạp về địa hình-địa vật, trũng, thấp, đô thị hoá rất nhanh, không còn chỗ chứa nước mưa, các đường tiêu bị nhiều trở ngại, cho nên những năm gần đây ngày càng bị ngập úng nghiêm trọng. Trong Báo cáo Tổng hợp đã nêu phương án quy hoạch chống ngập úng: khép kín cho phép kiểm soát sự xâm nhập của thuỷ triều từ phía biển, lũ từ thượng nguồn sông Đồng Nai, Sài Gòn và Vàm Cỏ Đông, đồng thời đảm bảo việc tiêu thoát nước mưa tháo ra từ hệ thống kênh cấp 2; Hệ thống công trình gồm: đê bao, cống kiểm soát mức nước, hệ thống kênh trục và hồ điều tiết nước mưa.
Thực tế hiện nay thành phố bị ngập úng rất nghiêm trọng, tổ hợp tính toán tiêu gồm: Mưa lớn nội đồng và nội ô + Lũ thượng nguồn 3 con sông đổ về + Triều cường từ biển, nhưng lập luận tiêu hoàn toàn tự chảy là không thực tế, là bất khả thi.
Kinh nghiệm nghiên cứu Dự án tiêu cho Hà Nội cho thấy: Hà Nội đỡ phức tạp hơn TP.HCM vì tổ hợp tính tiêu gồm 2 yếu tố: mưa nội ô + lũ sông Hồng, không bị ảnh hưởng triều như TP.HCM. Hướng tiêu tự chẩy của Hà Nội về phía tây, trục tiêu là sông Tô Lịch và sông Nhuệ. Nhưng những bất cập của hệ thống cống rãnh tiêu nội ô quá cũ từ thời Pháp thuộc cùng với tốc độ đô thị hoá nhanh đến chóng mặt, do đó hướng tiêu tự chẩy về phía tây không đáp ứng được, bắt buộc phải mở thêm hướng tiêu mới về phía đông, không tự chẩy được trong trường hợp lũ sông Hồng lên cao, phải dùng bơm điện, đó là trạm bơm điện Yên Sở và hồ điều hoà Yên Sở. Như vậy, về tổng thể, tuy không bị ảnh hưởng triều, nhưng quy hoạch tiêu cho Hà Nội vẫn phải kết hợp tiêu tự chẩy về phía tây với tiêu bằng bơm điện ra sông Hồng ở phía đông. Phương án tiêu tự chẩy kết hợp tiêu bơm được thực tế chứng minh là phương án tốt nhất, tiêu triệt để nhất, chủ động trong mọi tình huống.
Vì vậy, trong Quy hoạch chống úng ngập cho TP.HCM, với diện tích lớn hơn, địa hình phức tạp hơn, tổ hợp nguyên nhân gây bất lợi còn thêm yếu tố thuỷ triều, mà khẳng định tiêu tự chẩy hoàn toàn là không thực tế. Xin nêu sau đây một trường hợp tổ hợp bất lợi nhiều khả năng vẫn xẩy ra: sau khi bao đê và làm các cống điều tiết dưới đê, nếu gặp lũ lớn, triều cường, phải đóng cống, nhưng trong thời gian cống đang còn phải đóng để ngăn triều cường, nếu nội đồng-nội ô xẩy ra mưa lớn, gây úng ngập đường phố, xin hỏi lúc này không có bơm tiêu hoạt động thì làm thế nào để chống úng ngập trong thành phố? Chắc chắn sẽ rất bị động, không còn cách nào khác là chờ triều rút xuống đến cao trình chân triều mới mở cống cho tiêu thoát nước mưa ra sông lớn. Như vậy rõ ràng bài toán quy hoạch tiêu úng ngập cho thành phố không được giải quyết trọn vẹn, tiêu không triệt để. Trong 3 yếu tố được xác định là nguyên nhân gây ngập úng: Mưa-Lũ-Triều, nhận thấy yếu tố “Triều” có thể cao thấp nhưng theo quy luật tương đối dễ khống chế; Yếu tố “Lũ” có thể khống chế khá hiệu quả nhờ điều tiết liên hồ ở 3 con sông; riêng yếu tố “Mưa” là khó nhất, hầu như con người không khống chế được. Vì vậy, trong tổ hợp bất lợi kể trên, khi có mưa rào kéo dài đúng lúc đóng cống ngăn triều cường, thành phố vẩn bị úng ngập. Đề nghị Tổ dự án nêu phương án giải quyết trường hợp này.
Cũng không nên hy vọng vào khả năng trữ toàn bộ nước mưa của hồ điều hoà, vì như đã nói ở trên, tốc độ đô thị hoá là rất nhanh, Quy hoạch này chưa thực hiện thì hồ điều hoà có thể đã san lấp mất rồi. Thêm vào đó, hệ thống cống ngầm tiêu thoát nước mưa của thành phố quá cũ, nước mưa chưa chẩy ra đến hồ điều hoà thì đã bị ứ đọng gây ngập úng rồi. Hai yếu tố này cũng khẳng định thêm nếu Quy hoạch khẳng định biện pháp tiêu mưa bằng tự chẩy là rất khó thành công, nếu không nói là thất bại của Quy hoạch này đã nhìn thấy ngay từ bây giờ. Qua thực tế úng ngập ở TP.HCM, chúng tôi đề nghị phải rất cảnh giác với ý tưởng trữ nước mưa ở hồ điều hoà.
+Trong Báo cáo Tổng hợp có nhấn mạnh biện pháp điều tiết liên hồ để khống chế lũ, bảo vệ thành phố. Tuy nhiên vẫn còn trường hợp không được đề cập đến, đó là lũ năm 2000: lũ sông Mê Công là lũ lịch sử, có 2 đỉnh, tháng 10/2000 xuất hiện đỉnh thứ 2, nhưng cũng lại là thời điểm 3 hồ giữ nước đã quá lâu (Dầu Tiếng, Trị An và Thác Mơ), nay buộc phải xả tràn để giữ hồ an toàn. Do đó việc điều tiết liên hồ để cắt lũ cho hạ du chỉ phát huy giai đoạn đầu, giai đoạn sau vẫn phải xả lũ thì tác dụng cắt lũ lại giảm tác dụng. Tức là không nên kỳ vọng vào tác dụng cắt lũ của các hồ thượng nguồn 3 con sông Đồng Nai, Sài Gòn và sông Bé.
Ghi chú: Có thể chúng tôi chưa hiểu hết các tổ hợp bất lợi đã được đưa vào tính toán mô hình thuỷ lực, cho nên những nhận xét trên chưa được xét toàn diện. Rất mong sớm được giải đáp vấn đề còn rất nghi ngờ giữa tự chảy hay bơm. Định hướng này sẽ góp phần quan trọng quyết định quy mô công trình tiêu, vì nếu phải bố trí thêm hệ thống các trạm bơm điện, vốn đầu tư sẽ tăng lên rất lớn. Kinh nghiệm cho biết, trong quy hoạch thuỷ lợi nói chung, quy mô công trình có thể cho phép sai số, nhưng biện pháp công trình không được phép sai, nói đơn giản là: trong quy hoạch tiêu ngập úng chẳng hạn, nếu quy hoạch kết luận tiêu tự chẩy mà sau này phải giải quyết tiêu bằng bơm là quy hoạch thất bại./.
Hà Nội, ngày 11 tháng 6 năm 2008
(www.vncold.vn)
|