Công ty cổ phần Đầu tư & Xây dựng Tiền Giang, doanh nghiệp phát triển mạnh sau khi cổ phần hoá,một đơn vị thi công thuỷ lợi chủ lực tại đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), đã tham gia thi công cống đập Cần Chông (Trà Vinh) trong Dự án ODA  “Phát triển Thuỷ lợi ĐBSCL” do Ngân hàng Thế giới hỗ trợ.

KIỆN TOÀN THỂ CHẾ VÀ NÂNG CAO NĂNG LỰC

THỰC HIỆN CỔ PHẦN HÓA

                  TS. Phạm Sỹ Liêm

                    Phó Chủ Tịch

      Tổng Hội Xây dựng Việt Nam

1. Việc thực hiện chủ trương cổ phần hóa DNNN diễn ra đã nhiều năm, đạt được nhiều thắng lợi nhưng vẫn còn phải vượt qua nhiều thách thức, trong đó có các vướng mắc hành chính. Các vướng mắc đó, có khi là các can thiệp hành chính, không chỉ diễn ra trong quá trình chuyển đổi doanh nghiệp như tại Công ty Hacinco 2 ở Hà Nội, mà cả trong việc điều hành doanh nghiệp sau khi đã hoàn thành việc cổ phần hóa.

Trước khi giải quyết các vướng mắc thì có hai việc phải làm: đầu tiên phải nhận dạng đúng và phân loại rõ ràng các vướng mắc rồi tiếp theo là tìm ra nguyên nhân của chúng. Công việc nhận dạng và phân loại vướng mắc thuộc trách nhiệm của những người trực tiếp điều hành công tác cổ phần hóa, còn việc đánh giá nguyên nhân phải là phần việc của các nhà hoạch định chính sách và các chuyên gia kinh tế.

Về nguyên nhân các khuyết điểm và yếu kém trong điều hành kinh tế, Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh đã chỉ ra rằng “một số vấn đề ở tầm quan điểm, chủ trương lớn chậm làm rõ nên chưa đạt được sự thống nhất cao về nhận thức và thiếu dứt khoát trong hoạch định chính sách, chỉ đạo điều hành” (Văn Kiện ĐH X, Tr.16), thể hiện trong ba lĩnh vực: xây dựng thể chế kinh tế thị trường, phát triển nguồn nhân lực và đổi mới hệ thống chính trị.

Do Hội thảo này chỉ thảo luận tập trung vào chủ đề thực tiễn rất hẹp là tháo gỡ vướng mắc hành chính nên việc đi sâu vào khía cạnh lý luận của cổ phần hóa là không thích hợp, cho nên tôi chỉ xin phép nêu ra nhận xét có thể chưa thật xác đáng nhưng dù sao cũng thể hiện cách nhìn của người quan sát từ bên ngoài. Tôi cho rằng chủ trương cổ phần hóa cần gắn chặt hơn nữa với cơ sở lý luận của môn kinh tế học thể chế (Institutional Economics), vì rằng môn này đề cập đến những vấn đề như quyền tài sản, cơ cấu quyền tài sản doanh nghiệp, tính chất của doanh nghiệp. Nhiều vướng mắc nẩy sinh trong quá trình thực hiện  chủ trương cổ phần hóa theo tôi nghĩ là có liên quan đến những vấn đề như vậy.

Còn việc tìm giải pháp tháo gỡ vướng mắc hành chính, tôi cho rằng trên nguyên tắc nên xem xét từ ba góc độ thể chế, nguồn nhân lực và hệ thống hành chính như Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh đã nêu.

2. Về mặt thể chế, vấn đề quan trọng hàng đầu là thông qua và chấp hành Điều lệ Công ty. Đó là bản Hiến pháp của Công ty nhưng nó lại chưa được coi trọng đúng mức. Việc soạn thảo thì gần như là sao chép lại các điều khoản có liên quan trong Luật Doanh nghiệp mà thiếu kết hợp với đặc thù kinh doanh và tổ chức của doanh nghiệp, thiếu dự kiến việc xử lý các rủi ro và các tình huống bất thường, thiếu cụ thể trong các nguyên tắc giải quyết tranh chấp nội bộ. Luật nói rằng “các nội dung khác của Điều lệ công ty do thành viên, cổ đông thỏa thuận”, thế nhưng thường thì các nội dung này thiếu sự minh bạch rõ ràng. Trách nhiệm và quyền hạn  của người ủy thác và người được ủy thác thiếu cụ thể và chặt chẽ.

Ngoài Điều lệ Công ty còn có Quy chế nội bộ của Công ty, cũng là văn kiện quan trọng mà nếu thiếu rành mạch thì cũng dễ tạo ra các vướng mắc hành chính.

Vậy làm thế nào để kiện toàn thể chế doanh nghiệp? Tôi nghĩ, các nhà hoạch định chính sách nên tập hợp các trường hợp tiêu biểu có vướng mắc hành chính (và cả các vướng mắc khác) để tiến hành phân tích một cách kỹ lưỡng, khoa học, thông qua đó mà phát hiện các sơ hở về  mặt thể chế rồi tìm cách xử lý. Nhân đây xin nhấn mạnh rằng nghiên cứu kinh nghiệm và án lệ là một trong hai phương pháp nghiên cứu cơ bản của môn kinh tế học thể chế.

Một vấn đề quan trọng khác là khi các tranh chấp nội bộ không thể hòa giải thì ai là người làm trọng tài? Do doanh nghiệp nhà nước hiện thời đều có cấp chủ quản về mặt hành chính nên người làm trọng tài “duy nhất” là cơ quan hành chính, và đôi khi cả cơ quan Đảng. Thế nhưng trong bối cảnh phân cấp và phân quyền hiện thời của nước ta thì người trọng tài “duy nhất” hóa ra lại rất đông, chẳng hạn  ở cấp tỉnh thì ngoài UBND còn có các Sở, Ban, ngành, cơ quan thanh tra, mà ý kiến của họ không chắc gì đã giống nhau, thế là xẩy ra việc đùn đẩy kéo dài. Trong trường hợp  việc phán xử của người trọng tài này chưa làm vừa lòng những người đang tranh chấp thì vụ việc lại được đẩy lên cấp trên với sự rối rắm tương tự.

Tôi nghĩ trong cổ phần hóa, các cơ quan hành chính chỉ nên là người hướng dẫn, chỉ đạo và kiểm tra, nếu xử lý các vướng mắc dẫn đến tranh chấp thì chỉ là xử lý các vi phạm hành chính, còn vai trò trọng tài xử các vướng mắc khác như việc định giá tài sản, các tranh chấp có liên quan đến Điều lệ Công ty v.v… thì nên là của tòa án kinh tế, khi cần thì toà án huy động chuyên gia các lĩnh vực để giúp mình. Đó là vì:

1) Tòa án không liên quan đến tài sản doanh nghiệp nhà nước như cơ quan hành chính;

2) Hệ thống tòa án không “rườm rà” như hệ thống hành chính;

3) Để mọi người quen sống và làm việc theo pháp luật, xây dựng nhà nước pháp quyền;

4) Để “nội bộ hóa”  các chi phí giao dịch. Nếu xử lý hành chính thì chi phí giao dịch  do nhà nước (tức là người đóng thuế) trả, còn đưa ra toà án thì bên thua kiện  hoặc cả hai bên chia nhau trả. (Chi phí giao dịch - transaction cost là xuất phát điểm của kinh tế học thể chế).

3- Về nguồn nhân lực để tổ chức thực hiện cổ phần hóa thì nhược điểm đầu tiên dễ nhận thấy là thiếu tính chuyên nghiệp.

Theo hiểu biết của tôi thì việc tổ chức thực hiện cổ phần hóa được giao cho các công chức hành chính được huy động theo chức trách chứ không phải là các chuyên gia pháp lý và chuyên gia kinh tế, am hiểu các vấn đề như Điều lệ Công ty, Quy chế nội bộ công ty, thông thạo việc định giá tài sản v.v… Nhân đây xin nhấn mạnh là việc định giá tài sản doanh nghiệp khi cổ phần hóa đòi hỏi phải có phương pháp luận đặc thù mang tính chính sách, chứ không giống như định giá hàng hóa trong thị trường, chẳng hạn định giá bất động sản  khi mua bán hoặc cho thuê. Việc kiểm toán tình hình tài chính doanh nghiệp  khi cổ phần hóa cũng đòi hỏi trình độ chuyên nghiệp rất cao, nhất là về mặt đánh giá công nợ. Nên nhớ rằng doanh nghiệp là một cơ thể sống, luôn luôn vận động, trong khi công nợ lại được đánh giá tại từng thời điểm.

Để đưa được tính chuyên nghiệp vào thực hiện cổ phần hóa thì cách tốt nhất là  huy động dịch vụ tư vấn của các công ty tư vấn tài chính có kinh nghiệm, mà trong giai đoạn ban đầu có thể huy động thêm chuyên gia nước ngoài hoặc hợp tác với doanh nghiệp tư vấn tài chính nước ngòai. Các công ty tư vấn tài chính còn có thể tham gia giám định tư pháp theo yêu cầu của tòa án.

Tôi tin rằng nguồn nhân lực tư vấn có tính chuyên nghiệp cao, tức là có kiến thức nghề nghiệp, kỹ năng nghề nghiệp và đạo đức nghề nghiệp, đồng thời có động lực làm việc và khả năng tự quản nghề nghiệp  mạnh mẽ, có thể góp phần đẩy nhanh  hơn nữa quá trình cổ phần hóa. Việc đào tạo nhân lực như vậy không phải dễ dàng nhưng cần thiết và có thể làm được, nếu nhà nước có chủ trương và dựa vào lực lượng thị trường.

4. Về hệ thống hành chính. Đảng và Nhà nước đang tiến hành cải cách hành chính, chủ trương “thực hiện quản lý nhà nước bằng hệ thống pháp luật, giảm tối đa sự can thiệp hành chính vào hoạt động của thị trường và doanh nghiệp. Tách chức năng quản lý hành chính của Nhà nước khỏi chức năng quản lý kinh doanh của doanh nghiệp, xóa bỏ chế độ chủ quản…” (Văn kiện ĐHX, Tr.79). Thế nhưng quản lý kinh doanh của doanh nghiệp vốn là phương thức quản lý chủ yếu của nhà nước trong thời kỳ kinh tế chỉ huy nên việc tách nó ra khỏi chức năng quản lý hành chính nhà nước là không dễ dàng gì. Vì vậy phải có đột phá mới về thể chế hành chính - kinh tế là xóa bỏ chế độ chủ quản doanh nghiệp nhà nước của các bộ và các địa phương, cắt đứt quan hệ lệ thuộc hành chính của doanh nghiệp nhà nước với các cấp chính quyền.

Chế độ chủ quản đã tạo ra tình trạng khép kín trong đầu tư xây dựng công, dẫn đến tình trạng duy ý chí, gây thất thoát lãng phí cho các dự án đầu tư xây dựng công, dù là về sản xuất kinh doanh như mía đường hay về kết cấu hạ tầng như chợ búa, bệnh viện, cầu đường, cảng cá … Hiển nhiên, chế độ chủ quản cũng tạo điều kiện  can thiệp hành chính sâu vào quá trình thực hiện cổ phần hóa doanh nghiệp  nhà nước cũng như vào quá trình sản xuất kinh doanh sau cổ phần hóa của các doanh nghiệp đó. Vì vậy tôi mong ngay tại nhiệm kỳ này, Quốc hội sớm tạo ra khuôn khổ pháp luật để nhanh chóng đem chủ trương nói trên của Đảng vào cuộc sống.

Tuy vậy, tôi cũng cho rằng chưa nên sớm xóa bỏ ngay chế độ chủ quản đối với nhiều doanh nghiệp hoạt động công ích, nhất là doanh nghiệp  được thiết kế, đầu tư thành lập để thực hiện mục tiêu chủ yếu, thường xuyên và ổn định là cung cấp sản phẩm, dịch vụ công ích. Nhân đây cũng xin đề nghị  không nên đánh giá chung về DNNN là hoạt động kém hiệu quả mà không tách bạch chúng với các DNNN đang phải kinh doanh những công việc thiết yếu cho nền kinh tế và cho xã hội mà khu vực tư nhân không muốn làm vì không đem lại hoặc có ít lợi nhuận, với giá cả do nhà nước quy định thấp. Để nâng cao hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp  loại này còn có những giải pháp khác, chẳng hạn quan hệ đối tác công tư PPP.

Cuối cùng tôi xin nêu lên nguyên tắc là trong bất cứ tình huống nào cũng phải đảm bảo doanh nghiệp vận hành bình thường khi chưa có quyết định phá sản, không được dùng mệnh lệnh hành chính mà bắt doanh nghiệp ngừng hoạt động để “ xem xét”. Người nào ra quyết định hay ý kiến hoặc gây rối dẫn đến sự ngưng trệ hoạt động của doanh nghiệp thì phải chịu chế tài pháp luật và bồi thường thiệt hại theo phán quyết của tòa án hành chính.,.

(www.vncold.vn)

Đóng góp ý kiến về bài viết này